13.10.2022  3:19

Սունդուկյանի թատրոնում նոր բեմադրություն է

և այն հավասարապես հեաաքրքրել է մայրաքաղաքի մասնագետ և ոչ մասնագետ հանդիսատեսին։

Հենրիկ Հովհաննիսյանը չորրորդ անգամ էր դիտում ներկայացումը, որ ինքնին արդեն գնահատական է,

և իր այս հոդվածը նա «գրեց» հենց դահլիճում, հանպատրաստից, դիկտոֆոնի ժապավենի վրա։

Սպասում ենք բազմաշերտ մեր հանդիսատեսի արձագանքներին։

Սա սովորական ներկայացում չէ և ոչ էլ առօրյա երևույթ մեր թատրոնում։ Այս ներկայացման մասին հնարավոր չէ կարճ խոսք ասել, այն էլ միանգամից։ Ներկայացումն այնպիսի լիցք է տալիս, որ ուղղակի հնարավոր չէ անտարբեր, անհույզ, անարցունք նայել։ Նույնիսկ հնարավոր չէ բեմադրողին շնորհավորել ժպիտով, ուրախությամբ, համբուրելով։

Ես չեմ հետևել խոսքին, բոլորովին չեմ հետևել։ Նայել եմ այնպես, որպես թե լեզուն չեմ հասկանում, բառերը չեմ հասկանամ։ Բեմադրությունն էլ՝ իր սկզբունքո՞վ ասեմ, տոնայնությա՞մբ, թե՞ լուծումով, խոսքից խոսք չի զարգանում, նույնիսկ դերասանական խաղը ռեպլիկից ռեպլիկ չէ։ Ով բեմում եղել է՝ գիտե, թե ինչպես է գրականությունից, գրական խոսքից բեմական գործողություն ստեղծվում, գիտե, թե ինչպես է դերասանը սպասում իր ռեպլիկին, և նրա խաղը ռեպլիկից ռեպլիկ է։ Իսկ այստեղ ամբողջական վիճակ է, կենդանի իրականություն, որի մեջ մարդիկ ապրում են, գործում։ Ներկայացման մեջ իմպրովիզացիոն պահեր էլ կան, որ բացառիկ բան է դրամայի ժանրում. սա մասնագիտական առանձին խոսակցության նյութ է։

Այս ներկայացումը կատակերգությունից դրամա գալով հասնում է բացառիկ արդյունքի, որ բացառիկ որակ է և՛ բեմադրողի, և՛ դերակատարների համար։ Սա նշանակում է, որ առհասարակ մի կողմ պիտի դնել ամեն սահմանագիծ և նորից մտածել, նորից հայտնաբերել ճշմարտությունը։ Այո, պիտի խաղալ ճշմարիտ, իրական, առարկայական կամ ինչպես ասում են՝ ռեալիստական։ Սակայն սրանք սովորաբար մնում են իբրև խոսքեր՝ լավ չգիտակցված, լավ չըմբռնված, չնայած բոլորն ուզում են ու ձգտում ճշմարիտ լինել։ Եվ հանկարծ... Այսքան անկեղծ լինելը հեշտ բան չէ։ Անկեղծությունն առհասարակ, կարծեմ Սարոյանն է ասել, բարդ բան է և ամեն մեկին չի տրված։ Ամեն մեկը չի կարող այդպես աննախապաշար, այդքան անմիջական զննել կյանքը։ Եվ փորձը - արդեն ո՛րերորդ անգամ - ցույց է տալիս, որ մեծ ընդհանրացման հասնելու համար պիտի առանց նախապաշարումի զննել կյանքը, առարկայական - իրային աշխարհը։

Այստեղ կարծես նատուրալիզմ է, իսկապես էլ նատուրալիզմ է, բայց բեմադրողը, դերակատարները, հեղինակը գնում են շատ հեռու, և առարկաներն իրոք բարձրանում են սիմվոլի աստիճանի։ Իհարկե, հանդիսատեսը, անգամ թատրոնին մոտ կանգնած մարդիկ, կարող են չընկալել դա. նրանք տեսնում են իրեր, տակառ, տակառի մեջ լողանալ, լվացարան, լսում են ժարգոն։ Ի դեպ, այս բեմադրության գաղտնիքներից մեկը հենց այդ ժարգոնն է, առօրեական խոսքը, և նման պարագայում դերասանի վարքագիծը իսկապես կարող է շատ օրգանական լինել։ Սակայն եթե ընդամենը այդ առօրեական խոսքը լիներ և առարկաների ճշմարտությունն ու վարքագծի ռեալականությունը, ապա այս բեմադրությունը կարելի էր գնահատել սոսկ իբրև նատուրալիստական ձևի փորձ, ինչպիսիք եղել են և շատ են եղել։ Ես հիմա նույնիսկ չեմ կարող ասել, թե նատուրալիզմը ե՞րբ սկզբնավորվեց թատրոնում՝ Անտուան, Ստանիսլավսկի և այլն, և այդ շրջանի բեմադրությունները նատուրալիստական ձևի փորձե՞ր են եղել, թե՞ հասել են ընդհանրացումների։ Սա անշուշտ այդ ակունքներից է գալիս։ Մենք էլ վերջապես պիտի համարձակ լինենք ընդունելու բոլոր ուղղությունները, երբեք չմտածելով, թե նատուրալիզմը գեղարվեստական ուղղության չէ։ Ֆորմալիզմ, նատուրալիզմ, ամեն տեսակի պայմանականություններ, հոգեբանական ռեալիզմ՝ բոլորն էլ ուղղություններ են, իհարկե, եթե իրենք իրենց մեջ կատարյալ են։

Այո, այս բեմադրությանը կարող էր մնալ իբրև նատուրալիստական փորձ, եթե չբարձրանար առարկաներից, եթե առարկաների թիկունքում ուրիշ բան չլիներ։ Հնարավոր է, որ բեմադրողը չի էլ մտածել այդ մասին և շատ լավ է, որ չի մտածել, որովհետև նա չի ուզում ներկայացնել գաղափար։ Իմ կարծիքով հեղինակն էլ չի գիտակցել, թե ոգու ինչ սահմաններ է շոշափում, եթե իրային աշխարհը ճիշտ ենք զննում, սկսում ենք շոշափել նաև ոգու սահմանները։ Գուցե բարդ բանե՞ր եմ ասում, բայց այս մտքերը իմ մեջ ներկայացումն է առաջացրել։ Իսկ ընդմիջմանը լսեցի՝ «լոգոս» չկա ներկայացման մեջ, կա իրականություն, բայց չկա ճշմարտություն։ Բայց եթե իրոք չկա, ապա ես որտե՞ղ եմ տեսնում այն։ Սա արդեն երկրորդ դեպքն է «Աշնան արևից» հետո, երբ ներկայացման մեջ, պիեսում ոչ մի խելոք, իմաստուն խոսք չի ասվում, բայց իմաստնացնում է մեզ, դիտողներիս։ Սա մտքերի պարտեզ չէ, ոչ էլ՝ գերեզմանոց։ Սա բորբոքում է միտք դիտողի մեջ։ Ասում են ինտելեկտուալ ու կարծում են, թե ինտելեկտուալը ներկայացման մեջ խելոք մտքեր ասելն է։ Այո, այստեղ չկան խելոք խոսքեր, նույնիսկ ոչ մի ֆրազ չի ավարտվում։ Այստեղ նախադասությունները կիսատ են մնում, չասված խոսքին էլ պատասխաններ են տրվում։ Այսինքն՝ իսկական թատրոն է՝ խոսքից է գալիս, բայց խոսքի չի հանգում, այլ գնում է ուրիշ խոսքի՝ իմ մեջ է խոսք առաջացնում։

Ուրեմն հեղինակի, անվարժ հեղինակի առաջին փորձը շատ քիչ է գիտակցելու համար, թե ինքն ուր է գնում։ Պիեսը, ինչպես տեսնում եմ ներկայացման մեջ, ունի անկատարություն՝ գրական մշակվածության, ոչ թե մտահղացման առումով, բայց պիեսի թատերական աշխատանքն ասում է, որ սրա արժեքը գրական մշակվածության մեջ չէ, այլ գործողության նախագծումի։ Ես պարզապես զարմանում եմ, որ անփորձ մի հեղինակ, ուսանողուհի, կարողացել է այսքան ճիշտ, այսքան ստույգ սյուժետային նախագիծ տալ։

Ներկայացման մեջ նկատելի է դրամատուրգիական մի որակ, որը գնում է դեպի արևմտյան նորագույն դրամայի մատույցները։ Մարդիկ կասեն, որ ես չափազանցնո՞ւմ եմ, բայց ես հիմա իրոք հիշում եմ Թենեսի Ուիլյամսի, Օլբիի պիեսները։ Ներկայացման մեջ ես տեսնում եմ գրական երկի վերջնական արդյունքը՝ ավարտուն գործ։ Եվ նման անկեղծ, ճշմարիտ գործ կարող է ստեղծվել միայն այսօր։ Գաղափարական ծրագրերի և գաղափարական հարկադրանքների պայմաններում դրանք ոչ թե իրականացվել, այլ մտածվել իսկ չէին կարող։

Տեսնում ենք քանդված աշխարհի պատկերը, մի բակ, մի տուն՝ կառուցված ու չավարտված, սկսված ու երբեք չիրականացված կյանք, այդ կյանքի խորհրդանիշը։ Փլվել է հանքախորշը, եթե սիմվոլի վերածենք՝ երկրի հատակը և դրա տակ մարդ է մնացել, մի ընտանիքի հայը, այսինքն՝ այս տան տերը, երկրի տերը և որբ է մնացել մի տուն, մի այրի կին, անհող, այրի մի հայրենիքի գաղափար։ Գուցե ե՛ս եմ ստեղծում այս իմաստները՝ միևնույն է, ես չեմ հնարում, ներկայացումն է ինձ հուշում։

Եթե սա պիտի լիներ մի տան մասին, մի բակի մասին, մի միջավայրի ու ինչ-որ մարդկանց մասին, ինչ - որ թմրամոլի և նրա անառակ քրոջ մասին, ապա նման պատմությունը ոչ մեկին չէր հետաքրքրի։ Կա չիրականացած հույսերի, ձգտումների, չիրականացած կյանքերի աշխարհ՝ սա է դրամայի ամենահամապարփակ թեման։ Այսպես մենք կարող ենք ինքներս մեզ տեսնել և՛ Գորկու «Հատակում» պիեսում, և՛ այստեղ։ Խորիմաստ սիմվոլ է գնացքը՝ տան կողքո՞վ անցնող, թե՞ տան վրայով։ Տունը դժոխային մեքենայի տակ է ընկած և տան մեջ երեք աղետյալներ ցնցվում են։ Ո՞ւր է գնում այդ գնացքը, խավարի մեջ, կույր, խելահեղ, որտե՞ղ է կործանվելու... Հետո Լիզայի աղոթքը՝ սանդուղքների վրա ընկած, իսկ դրսում՝ զուգահեռ, շան կաղկանձը։ Եվ այս աղոթքը գրված է կոպիտ, անզարդ բառերով։ Նա չի դառնում Մարիամ Մագթաղինացի և պետք չէ, որ դառնա։ Սա երևի աղոթք էլ չէ, այլ հոգին կրծոտող մի բան։ Մի խոսքով՝ գյուտերով լիքն է ներկայացումը։

Մեր թատրոնում լավ բաներ շատ ենք տեսել, բայց սա որակապես տարբեր բան է։ Ես չեմ ուզում հակադրել նախորդներին, սա բոլորովին ուրիշ ուղղություն է։ Դժվարանում եմ ասել մեր թատրոնում, թե մեր թատրոնից դուրս քանի՞ անգամ եմ տեսել այսպիսի ճշմարտություն, և կամ մեր դերասանը քանի՞ անգամ է կարողացել այսքան օրգանական լինել։ Այստեղ զարմանալիորեն թույլ դերակատար չկա։ Նույնիսկ կողք կողքի դնելով երեք հիմնական դերակատարներին՝ Լյուսյա Հովհաննիսյան, Տիգրան Ոսկանյան, Լալա Մնացականյան, չեմ կարողանում որևէ մեկին առավելություն տալ։ Ինչպե՞ս է զգում Աննա Էլբակյանը արտաքուստ ոչ այնքան տպավորիչ իր հերոսուհու հոգեբանական ներքին գիծը, ինչպե՞ս է գլուխ հանում դրանից և ի՜նչ լավ լսել գիտի նա։ Սրանք դժվար բաներ են։ Կամ մյուս տիպը՝ Կատուն, հանցավոր աշխարհի այդ ներկայացուցիչը։ Ինչպե՞ս է գտնված շրջկոմի հրահանգիչ հիշեցնող իր տիպը, հանգիստ ու վստահ այդ մարդը՝ գորշ կոստյում, փողկապ և... փողոցային բառապաշար։ Ռաֆիկ Գրիգորյանը զուսպ է։ Այդպես էր և «Կորրադոյում», բարեկիրթ էր և խոսքը, և պահվածքը։ Այստեղ դերի ու դերասանի սահմանը չի երևում։ Դերասանը քիչ, շատ քիչ բան է անում, բայց ինչքա՞ն շատ բան է ասում։

Լյուսյա Հովհաննիսյանին ես հիշում եմ դեռ Գնչուհու դերից՝ «Կենդանի դիակում»։ Բայց սա՞... Ի՞նչն է հիացնում նրա խաղում։ Սրա մայրը հոգնած է, ջարդված, ոչ մի բանի վրա չի զարմանում, էլի չիրականացած մի կյանք, կյանք, որ այս մարդուն հասցրել է հոգեկան բթության, իսկի որդուն չի կարողանում ուրախ դիմավորել, սովոր չէ ուրախության։ Իսկ նրա երգը՝ աչքն ու ականջը փակած, մի հիշողություն է, կյանքից ձեռ քաշած մարդու հիշողություն... Դեռ «Աշնան արևի» Աղունին նայելիս մտածում էի, որ Հասմիկը կամ նրա նախորդները՝ Քեթևան Արամյանը, Վարդուհին, ճշմարիտ, անմիջապես կյանքից եկող այդ դերասանուհիները երևի այսպես են եղել, հո ավել բաների չե՞ն հասել... Եվ այժմ վերջնականապես հավատում եմ այդ գծին, քանի որ դրա շարունակողները կան։

Ինձ շատ է հիացնում Լալա Մնացականյանը։ Դժվար է և բարդ ողբերգական վիճակը վերապրել խարակտերային եղանակով։ Մենք միշտ իրարից անջատել ենք ողբերգական ու խարակտերայինը։ Վերջինս մարդուն ներկայացնում է մեծ մասամբ կատակերգականի հակումով, իսկ ողբերգականն ասես սավառնում է իրականությունից, ճշմարտությունից դուրս, վերացական, տրանսցենդենտ մի աշխարհում։ Իսկ այստե՞ղ։ Մեղավոր և այդպես տառապո՞ղ։ Այդքան հանգիստ և այդպիսի պոռթկումնե՞ր։ Եվ պոռթկումն էլ խարակտերային կերպի մեջ։ Իդեալականացման և ոչ մի ցանկություն։ Իսկ մենք սովոր ենք, չէ՞, եթե տառապանքը բեմ հանվեց, ուրեմն անպայման պիտի իդեալականացվի։ Ոչ, այստեղ տառապանքը բեմ է հանվում և չի իդեալականացվում, մնում է սանդուղքների վրա ընկած։

Տիգրան Ոսկանյանը փայլում էր նաև «Սիրելի Ելենա Սերգեևնա» ներկայացմանը, բայց այստեղ նա հասել է ավելի մեծ ճշմարտության։ Այդ միատոն, աներաժշտական ձայնը, խոսքը, կռվելուց հոգնածի կռիվը և կամ միլիցիոների-Շահում Ղազարյանը, որ ներկայացումից ներկայացում ավելի հետաքրքիր ու համոզիչ է դառնում, ասես ուզում է պոկվել իր կաղապարից-հետ տեսարանը, երբ մեկն ըստ իր պաշտոնազգեստի է զայրանում, մյուսն՝ ըստ իր վիճակի, որովհետև նա սովոր է միլիցիոների հետ այդպես խոսել, հազար ու մի խորհրդային բանտերով անցած՝ նա խոսելու իր մաներն անի, մինչդեռ իրականում հարց է պատասխանի տակ ոչ զայրանալու, ոչ էլ վրդովվելու բան կար։ Ահա և Լիզայի հետ տեսարանը, դարձյալ միատոնությանը մնում է որպես արտահայտման կերպ։ Միատոնության այդ տեսակը ես տեսել եմ Էֆրոսի «Հարսանիքի օրը» բեմադրության մեջ, Էֆրոսի դերասանները՝ Օլգա Յակովլևան, Սոլովյովը և մյուսները այդպես էին խոսում։ Տիգրանի խաղամ բավական փորձ կա, ներքին հանգստություն, ազատություն, մի խոսքով՝ վարպետություն։

Ջուրը սիմվոլիկ խոր իմաստ ունի այս ներկայացման մեջ։ Շատ են լվացվում այստեղ, լվացարանը, տակառը, ջուրը ընկալվում են որպես մոռացության գետի խորհրդանիշ, Լեթա, ուր մարդիկ ուզում են սուզվել, մոռանալ։ Այս հերոսը մոռացության գետը փնտրում է խեղդվելու համար, որպեսզի Քավարանի լեռից կարողանա անցնել այն կողմ։ Մաքրվելու, մաքրագործման գաղափարն է սա։ Ջուրը նաև կյանքի աղբյուր է... Իսկ ներկայացման մեջ ջրի պակաս կա, քիչ ջրով լողանամ են, լվացարանի մի բուռ ջրով լվացվում, այն ջուրն էլ, որ բերվում է ոտները լվանալու համար, շատ չէ, այսինքն՝ աղբյուրը հեռու է տանից...

Սիրում ենք ամեն ինչի թերությունների մասին էլ խոսել։ Այստեղ կարելի է և փոքր խմբագրումներ անել, և չանել։ Բեմադրողի գործն է։ Ես, օրինակ, մի բան կուզենայի։ Թեպետ ներկայացումը ֆրազի վրա չի բեմադրված, չի կառուցված խոսքի վրա, բայց կուզենայի, որ ներկայացումից տանեի ինչ-որ բառեր, ինչ-որ ֆրազներ։ Այսինքն՝ այս ամբողջ վիճակից ինչ-որ խոսք առանձնանար, մի քանի կետում խոսքային շեշտեր լինեին։ Դրա կարիքը կա։ Ես առավելություն եմ համարում, որ խոսքը լուծված է վիճակի մեջ, բայց կուզենամ, որ առանձին կետեր հիշողությանս մեջ մեխվեն, դրանք հետս տանեմ դուրս։ Հետո՝ չեմ կարող անվերապահորեն ընդունել կերպարների խոսքային մշակումը։ Որ մարդիկ կարող են խոսել ժարգոնով՝ ոչ մի կասկած, բայց այստեղ տարբեր մարդիկ կան։ Վերցնենք Լիզան։ Նրա միջավայրը պիտի թելադրի իրեն ինչ-որ սովորած բառեր, և նա երբեմն գրական բառապաշարի սահմաններում պիտի լինի։

Հիշենք բոլոր վերադարձող և փակուղու հանդիպող հերոսներին, որ ուզում են նորոգել ոչ միայն իրենց կյանքը, այլև իրենց ընտանիքի, իրենց գյուղի, իրենց համայնքի, իրենց երկրի, իրենց հասարակության կյանքը և ոչ միայն նորոգել, այլև նորից կրկնել իրենց կյանքը։ Հիշենք Կորրադոյին, հիշենք Համլետին, մեր երդվյալ ատենակալ Ալեքսանդրին՝ «Ժայռից»։ Մարդը չի կարող երկրորդ անգամ կրկնել իր կյանքը։ Առհասարակ վերադարձ չկա, և նույն տան մեջ. նույն հիմքի վրա ոչինչ չի կարող վերակառուցվել, թեպետ կա կյանքի նորոգման, կյանքի վերակառուցման և մարդու վերադարձի գաղափարը։ Բայց այդ բոլորը երկնքում է, իդեաների աշխարհում։ Ներկայացվող այս իրականությանը բերում է փակուղու։

Տրամաբանորեն հերոսն իսկապես պիտի խորտակվի, սակայն նրա խորտակումով կյանքը չի խորտակվում, որովհետև պիեսում կա փրկության գաղափարը։ Աստծո գաղափարը։ Մաքուր, ճերմակ սփռոցը փռում են տակառը ծածկող տախտակի վրա։ Տանից դուրս են բերում մաքուր լվացված բաժակներ։ Հետո անընդհատ այդ բաժակները սրբվում են, լվացվում։ Այս բոլորը ես ընկալում եմ որպես սիմվոլիկա, ուրեմն կա կյանքի գաղափարը, կա փրկության գաղափարը՝ ո՛չ անպայման այս տանը, ո՛չ անպայման այս հերոսի հետ։ Սա է կարևորը։ Խորությունը ես այստեղ եմ տեսնում, այս պայմանաձևի մեջ, այս արխետիպի մեջ և դրանից ծնվող արդեն վեր մտային, այնկողմնային գաղափարի մեջ։ Այսինքն՝ կենցաղ տեսնելով եմ ես դուրս գալիս թատրոնից, բայց և բնավ չեմ մտածում կենցաղի մասին։

Այս գործի պոտենցիալը մեծ է, հեռանկարը՝ նույնպես և ինչպիսի թերություն էլ ունենա, զարմանալի ներունակ է։ Ահա ժամանակակից գործ, ուր ոչ մի բառ չկա այսօրվա նոր գաղափարներից, բայց ներկայացման ու պիեսի բուն իմաստը այսօրն է։

ՀԵՆՐԻԿ Հովհաննիսյան

Նյութի աղբյուրը՝ «Արվեստ» N 7, 1990 թ.

Նկարները՝ tatron-drama.am