06.08.2022 2:15
ՍԱՔՈՆ ԿԼԻՄԱՔՍ ՈՒՆԻ*
(Վաղաժամ )
Չնվիրվեց հանճարի
150-ամյակին:
Գարուն ա, ձուն ա արել: Ո՛չ, սա անցյալ տարվա մյուս հոբելյարի մշակումից սովորաբար մեջբերվող շահարկուն բառաբեկորներն են: Արժանիորեն դասականացված խոսքեր, որոնք, ըստ ֆինանսական հոտառության, որպես համամշակութային անցագիր էին ծառայում՝ իրենց ստվերային արվեստասիրությունը մատուցողների համար: Պատկերավոր ասած՝ բացի դրացուս սևորակ կատվից, շատ-շատերն իրենց հոգու պարտքն էին համարում Կոմիտասի կամ Հ. Թումանյանի հիշատակին նվիրված մշակութային միջոցառումներ հեղինակել: Հաշվի չառնելով, թե իրենց ստեղծագործական ներուժը որքանո՞վ է համապատասխանում արվեստի նման նմուշները հավուր պատշաճի եթե ոչ մեկնաբանելուն, ապա գոնե վերարտադրելուն: Խե՜ղճ հանճարներ…
* Վերնագրումն այս ձևային առումով Վանո Սիրադեղյանի ‹‹Սաքոն ճնշում ունի›› պատմվածքի ազդեցությունն է կրում, քանզի նշյալի փոքր-ինչ բառափոխված տարբերակն է:
Ու ազգի բազմաչարչար բախտից էր երևի թե, որ երկրում դեռ մասնագիտական բարեխղճությանը չդավաճանած մի քանի արվեստագետներ մնացել էին: Այնպիսիք, ովքեր վաճառաշահության մղումներից ելնելով չեն մեծություններին մոտենում: Նրանց պարագայում ստեղծագործական կուտակումների հասունացումն է հեղինակից զատ՝ տվյալ ուղղությանը, թեմային ու ժանրին դիմելու պարտադիր պայմանը: Որ արածը իմիտացիոն-թռչնանշանային ակտի չվերածվի և ստեղծագործական մտքի իրական թռիչքն իրացվի: Այդպիսի օրինակներից կարող ենք համարել Սոս Սարգսյանի անվան Համազգային թատրոնում Հովհաննես Թումանյանի ‹‹Լոռեցի Սաքոն›› պոեմի հիման վրա Նարինե Գրիգորյանի բեմավորած համանուն բեմականացումը: Դերասան-ռեժիսորի կատարած համարձակ քայլը, Թումանյանին մոտենալը գաղափարահուզական տարողունակության տեսանկյունից Շեքսպիր մեկնելուն պես մի բան է: Թատերայնության ձախողման առումով բավական խոստումնալից էր գրական հենքի առանձնահատկությունների բեմական ընթերցումը: Բացի այն մարտահրավերից, որ ընտրվել է բեմի համար չգրված ստեղծագործություն, առկա է նաև ժամանակակիցների կողմից դրա հանդեպ ոչ այնքան բարյացակամ վերաբերմունքը: Բուն մտահղացման համար ինչ-որ չափով արդարացիորեն թերահավատ վերաբերմունքի արժանանալը: Այդ թվում նաև՝ հեղինակի երևակայության հիբրիդային պտուղ տարաոճությունը ճշմարտացի հրամցնելու բարդությունը: Ուստի վերոնշյալի ժանրասեռային և ձևաոճային առանձնահատկությունների ծագումնաբանության մանրամասները պիտո է մշակութաբանական հայտածումներով քննել: Եվ այս թատերախոսականում ներկայացման ռեժիսորական լուծումներն ու դերակատարողական մոտեցումները առավելապես իբրև հղումային պատրվակներ ծառայեցնել: Գրական հիմքի ոչ դրամատուրգիական լինելը թատերագիտական (մասնավորապես՝ դրամայի տեսության) և գրականագիտական (հատկապես՝ թումանյանագիտական) հատույթում հստակեցնելու համար: Մեծավ մասամբ, այդ համատեքստը ծավալ կգրավի: Ուրեմն, առաջնահերթ պոեմ գրական ժանրի տեսական ինչքը վերհիշենք, որպեսզի հիմնավոր՝ աշխատանքային նյութի նախասկզբնական կետից հյուսվի բեմ ելած գեղարվեստաէսթետիկական եղելության պատճառահետևանքային շղթան:
Գրականագիտական հավաստմամբ՝ պոեմն իր հնարավորություններով ու ընդգրկումներով գաղափարական և կառուցվածքային միասնություն ունեցող, համեմատաբար ծավալուն չափածո ստեղծագործություն է: Վիպերգական ու քնարական հատկանիշներով օժտված գրվածք: Այն է՝ չափածո սյուժետային պատում, չափածո վիպակ կամ բանատողերով գրված պատմվածք, քանի որ հեղինակը այդ իրողության հուզական երանգավորումները համաձայնեցնում է բանաստեղծական գրելաձևի հետ: Հին ժամանակներից մինչև միջնադար ու կլասիցիզմի տիրապետության շրջան այդ միասնությունն ըմբռնվել է համապատասխան բնավորությունների բացահայտմամբ` էպիկական ավարտուն գործողություն ներկայացնելու իմաստով: Սյուժետային տարրերի և կերպարների առկայությամբ ու մանրակրկիտ նկարագրություններով: Սակայն 18-19-րդ դարերում Սքոթի և Քոլրիջի ստեղծագործություններով սկիզբ է առնում և Բայրոնի գործերով ժանրային ավարտուն ձև է ստանում Ռոմանտիկական պոեմը:1
1. Ռոմանտիկական պոեմի ռուսաստանյան ներկայացուցիչը Թումանյանի վրա ազդեցություն թողած գրողներից Պուշկինն էր: Այն հանճարը, ում ‹‹Պղնձե հեծյալը›› պոեմում, ի դեպ, Պետրոս Մեծի արձանը Պետերբուրգի սալահատակների վրա հետապնդում է հոգեկան հավասարակշռությունը կորցրած հերոսին՝ Եվգենիին:
Անհատի ազատության և իրավունքների պաշտպանությունը, ինչպես գիտենք, ռոմանտիզմի գեղագիտության հիմնաքարերից մեկն էր: Լերմոնտովը մնացյալ ռոմանտիկների հետ անհատի խոհերի և հույզերի բացահայտման սկզբունքն իրենց մարդասիրական պաթոսի արտահայտչամիջոցն էին դարձրել, ինչն իր արժեքը ստացավ նաև այս ժանրում: Կլասիցիզմի էպոպեայի համազգային թեմաների, ամբողջ ժողովրդի ճակատագրի հետ կապվող իրադարձությունների (ինչպես օրինակ՝ Թումանյանի մշակած «Սասունցի Դավիթը») փոխարեն ռոմանտիկական պոեմն իր նյութը քաղում էր անհատի կյանքից: Այն էլ՝ բացառիկ ու անսովոր կերպարներից ու նրանց պարուրող իրադրություններից (Սաքոյի խելագարման դեպքն էլ աշխատավարձի եկամտահարկի պես ամեն ամիս պատահող բան չէր): Բացի այդ, ռոմանտիկական պոեմներն, ի տարբերություն կլասիցիստական ծավալուն տարբերակների, ավելի փոքր էին չափով: Բնականաբար, չէին կարող իրենց թույլ տալ սյուժեն զարգացնել դեպքերի մանրամասն հաջորդականությունը ներկայացնելով: Խիստ էպիկական պատմելաձևը կլասիցիզմի փոխարինվեց քնարական գունավորմամբ, երբ առաջին տեղում ոչ թե դեպքի ուղղակի նկարագրությունն է, այլ նրա հարուցած տրամադրությունն ու զգացմունքների հոսանքը: Եվ դեպքերի շղթայից վերցնելով ամենակարևոր օղակները, հանկարծակի անսկիզբ մեկնարկով պոեմը բացում էին միանգամից՝ ընթերցողին անմիջապես լարված իրավիճակի մեջ ներքաշելով: Սկզբունք, որ կենսունակ էր անգամ ռեալիստական պոեմների պարագայում: Այո՛, նոր ժամանակների քնարական պոեմում առաջնայինը հերոսի կամ հեղինակի վերաբերմունքի, գաղափարահուզական աշխարհի աստիճանական բացահայտումն ու ամբողջությունն է: Անցյալ դարի գրականագիտական միտքը վաղուց է նկատել, որ նոր ժամանակների պոեմն, ի վերջո, լիրիկոէպիկական ժանրի ստեղծագործություն է:
