09.05.2022   1:09

<…> միապէս մատնէ կորստեան և զղջումն ուժգնապէս, և թէ մեղանչումն մոլեգնաբար...

Նարեկ., ԺԱ 1—2

Առանց սպասումի, վախով ու կասկածով, այս դժվար օրերին մտնում եմ մայր թատրոն, որը մեղք չլինի ասելը, վաղուց ինձ երևում է խարիսխը կորցրած տապան։ Ւ՞նչ ասի նա, ինչի՞ց պատմի այսօր հույսն ու հավատը կորցրած մարդուն։

-Մի բան ասա, էլի, ա՛յ մեր... Աղոթք ասա։

Այս խոսքը լսում ենք իր հոգին խորտակող հերոսից, որ եղել է «սովետի բոլոր բերդերում» և կանգնել հայրական տան ավերվող շեմին։

-Ես աղոթք գիտե՞մ, որ...

Կյանք վերադարձող, իր պատիվը ցեխից դուրս քաշող մարդը փակուղու առջև է և փնտրում է մոռացության գետը։  Մաշկազերծ լինելու չափ մերկ է ճշմարտությունը։ Մեր զուգված քաղքենին, որ չգիտե ուր է եկել և ինչու՝ ի մխիթարություն, թե ի զվարճություն, օտարի նման է նայում բեմին և դիմադրում է ճշմարտությանը իր արհեստական ծիծաղով։ Օթյակի անկյունից կիսամութ դահլիճին է նայում բեմադրող Նիկողայոս Ծատուրյանը, սրտնեղությունից ատամները սեղմած։

«Փրկեք մեր հոգիները»։

Թատրոնն այս վերնագրով է պսակել երիտասարդ թատերագրուհու՝ Անահիտ Աղասարյանի ողբերգական դրաման։ Պետք էր ասել՝ «և փրկեա զմեզ ի չարէն»։ Այս է աղոթքի բանաձևը։

Հեղինակի գրչին անվարժ է, հոգևոր փորձը նվազ՝ գիտակցելու, թե իրականության ինչ շերտ է զննում, ոգու ինչ սահմաններ է շոշափում։ Նա ենթագիտակցորեն շոշափել է իրային աշխարհի հատակն ու քաոսը և դեմ առել մարդկային հոգու պղտորված երկնքին։ Ճշմարտությունը, որքան էլ ծանոթ ու սովորական լինի, միշտ էլ անսպասելի է, միշտ նոր է, որքան էլ հին թվա նրա արտահայտության կերպը, և զարմանալի չէ, որ միշտ էլ հանդիպում է դիմադրության։

Մեր հասարակությունը վարժվել է կեղծիքի, սովոր է կեղծ պիեսների, վախվորած հարցադրումների, բեմական արհեստականության ու սեթևեթանքի։ Թատրոնում նա այնքան քիչ է հանդիպել ճշմարտության, որ հիմա շփոթվում է, տեսնելով այնտեղ իր մերկացված հոգին։ Նրան շփոթեցնում են հեղինակի համարձակությունը, բեմադրողի ծայրահեղորեն իրապաշտ հայացքը, դերասանի խաղի մեզանում աննախադեպ, բնախոսական հավաստիությունը։ Մարդկային հարաբերությունների արհեստական կազմակերպվածքում իսկապես տարօրինակ, նույնիսկ սարսափելի կարող է թվալ թատրոնի ճշմարտությունը, եթե մարդը սովոր չէ խոստովանության: Բեմադրողը, թերևս իմանալով այդ, հանդիսականին աստիճանաբար, «դավադիր» մի եղանակով ներքաշում է իր ստեղծած իրականության խորքը։ Դահլիճ մտնողին դիմավորում է ծանոթ, սովորական, կյանքի անվարագույր մի պատկեր, որտեղ իրականն ու պայմանականը կարծես տարորոշված չեն, և դժվար է իմանալ՝ որ պահից ու որ խոսքից է սկսվում ներկայացումը։ Շատ ծանոթ, մաշված, գորշականաչավուն փայտամածով, գրեթե անապակի տունը, բակի փոքր տարածքը՝ մեղմ ծիրանագույն լույսի մեջ (նկարիչ Սարգիս Արուտչյան), ժամանակակից մագնիտոֆոնային երաժշտությունը, մարդկանց անշտապ, աննշանակալից անցուդարձը, բակում ու պատշգամբում խաղացող երկու երեխաները, կամաց-կամաց հավաքվող հանդիսականներին նկատելն ու չնկատելը թվում են սովորական միջոցներ, և ոչ ոք չի կռահում սպասվող կամ արդեն սկսված աղետը։ Կյանքը թվում է անհոգ ու անհավասարակշիռ, արտաքուստ ներդաշնակ, բայց այգ հանգստության տակ կա մի ավերմունք, ողբերգական կնճիռ (կոլիզիա), և չգիտենք՝ ինչ ցավագին մերկացում է սպասում։

Հեղինակի երևակայությունը գործել է ներկայացվելիք գործողության թիկունքում ու անցյալում։ Ներկա վիճակին նախորդել է մի անցյալ՝ անհամեմատ ավելին, քան կարող է իրականանալ ներկայության մեջ՝ բեմական ճակատում։ Ներկան չէր կարող դրամատուրգիական լինել, բեմում չէր կարող տեղի ունենալ ոչինչ, եթե անցյալում կատարվածը ճնշում չգործադրեր ներկայի վրա։ Սա դրամայի հայտնի օրենքն է։ Հեղինակի երևակայության հիմնական նյութը ներկայից դուրս է նրա մերձավոր ու հեռավոր թիկունքում։ Այստեղ է Անահիտ Աղասարյանի պիեսի գաղտնիքը։

Արդ, ի՞նչ է տեղի ունեցել։

Աշխարհ է քանդվել։ Տարիներ առաջ վախճանվել է մի հայր, ասել է տան տեր, երկրի տեր, աստվածություն։ Ըստ բեմադրողի խոսքային հավելման, փլվել է մի հանքախորշ, եթե սիմվոլի վեր ածենք (նկատի ունենալով ողբերգական շարունակությունը), փլվել է երկրի հատակը, և կենդանի մնացածների համար բացվել է հոգու կորստյան, այն է դժոխքի ճանապարհը։ Ահա հայրական տուն է վերադառնում մի որդի, կեղեքված մարմնով ու հոգով, աշխարհի դեմ կատաղած, Մորփեոսի թույնը երակներում։ Նա ընկնում է նոր մեղրի մեջ (ըստ պիեսի) և հեռանկարում տեսնում նորից բանտ ու աքսոր, ուր կարծես հավերժորեն շղթայված է իր հոգին։ Այս հերոսը թվում է՝ ազգակից է Կորրադոյին («Ոճրագործի ընտանիքը»), Ժորժ Ժերմանիին («Խաղամոլի կյանքը») և այն բոլոր արդար, թե մեղավոր վերադարձողներին, որ ուզում են աշխարհ մտնել երկրորդ անգամ, դատում են, դատվում ու կործանվում։ Սա վերադարձող հանգուցյալն է, որին կյանքը հետ չի ընդունում։ Սյուժետային հին պայմանաձևն ու արխետիպը մեզ նորից պատմում են աշխարհի բանը, այն է՝ ոչինչ չի վերադառնում, չի նորոգվում նախկին հիմքի վրա, և ոչ մի կյանք չի վերակառուցվում։

Հնարավոր չէ անհույզ ու անարցունք հետևել այս ներկայացմանը։ Եվ գիտենք, որ թատրոնն իրականանում է ոչ հեղինակի գրչի տակ, ոչ էլ նույնիսկ բեմում, այլ հանդիսատեսի հոգում։

Հանդիսատեսի հայացքի առջև դրված հին տունն ու բակը խորհրդակերպվում են, դառնում տիրոջ աչքից հեռու, աչքից ընկած, եղած ու չեղած, չկառուցված ու ավերված, չիրականացած կյանքի, աստված չունեցող տիեզերքի նշաններ։ Բեմադրողը դժոխքի մեքենա է դրել այս տան գլխին։ Դա սուլոցով ու դղրդոցով սուրացող գնացքն է, որ հայտնի չէ, թե ուր է գնում այս տան կողքո՞վ, թե՞ տանիքի վրայով։ Կիսամութի մեջ օրորվում են երեք աղոտ լամպ, և տունը նմանվում է ցուրտ, ապրանքատար վագոնի։ Սենյակի խորքի կապույտ էկրանը լուսամուտ չէ, այլ կույր ապակի, որ չի տեսնում այս կյանքը, և մարդիկ չեն նայում նրա արվեստական լույսին։ Առավոտ լուսաբացին բարձրախոսից հնչող իտալական բելլ-կանտոն հեռավոր ու գեղեցիկ աշխարհի կանչն է, որ չի մասնակցում այս կյանքին։ Բակում մի լվացարան կա մի բուռ ջրով, պատի տակ մի նստարան, աջ անկյունում մի գյուղական թախտ, և կենտրոնում մի տակառ, ուր երբեք չի ապրել իր հոգու տաղավարն իրենում կրող Դիոգենես փիլիսոփան։ Աղբյուրը տնից հեռու է, ինչպես Լեթան, և թվում է՝ նրա ակամա խորհրդանիշն է այս տունը հյուր եկած օտար, մանկամարդ կինը, որի գրկում մի պահ հանգչում է գիշերվա և սեփական հոգու մղձավանջում չարչարվող հերոսը։

Ւ՞նչ են ուզում այս անհույս աշխարհի մարդիկ, փրկությո՞ւն, թե՞ մոռացություն։ Մարդն ազատվել է բանտից և նորից ձգտում է դեպի բանտ։ «Ւնչո՞ւ մենակ թողեցիր ինձ, հայր»։ Ակամա հիշում եմ Խաչվածի վերջին աղաղակը։

-Հայր մեր, որ յերկինս ես...— մեղավոր որդին աղոթք է սովորեցնում մորը։ Նախավերջին տեսարանում նա ծունկի եկած, լվանում է մոր ոտքերը: Դերասան Տիգրան Ոսկանյանի կերպարանքը թիկունքից հիշեցնում է «Անառակ որդուն»։

Թատրոնը հայտնագործել է սոցիալական նոր հերոս, բեմական անունով Արմեն Ազարյան։ Հագուստը մրի նման սև է, դեմքը գունատ, մարմինը ճերմակ ու նիհար, ինչպես Խաչվածի մարմինը։ Բեմադրողն ու դերակատարը գտել են շատ ստույգ դերապատկեր և նույնքան ստույգ հոգեկան կազմ, կոնկրետ, տիպական, անհատականացված և խորագույնս ընդհանրացված։ Ազնիվ ու քնքուշ մի հոգի կոպտացել է, վայրենացել, ինչպես տափաստանի գայլ։ Կռվով է տուն մտնում այս մարդը, կռվելուց հոգնածի կռվով։ Մայրը նրան լողացնում է տակառում, շատ քիչ ջրով, որը չի մաքրում նրա սևակնած հոգին։ Դերասանն սկսում է ցածր տոնից, խոսում է միակերպ, աներաժշտական, զսպված, խուլ ձայնով, սրտի խռովքը թաքցրած, որ հետո գոռա, կոկորդ պատռի, անհուսությունից երկուտակ ծալվելով, գլուխը պատերին տալով, գետինը ճանկռելով.

- Լի՜զա, Լի՛…զա՞, ո՞նց, ո՜նց, ո՜նց...

Քույրը՝ Լիզան, եղբորը փրկելու համար ծախել է իր պատիվը, անարգել է հայրական տունը։ Մայրը հիվանդ է, հոգնած, կյանքի դառնության հետ գրեթե հաշտված։ Տուն չկա, երկիր չկա։ Եվ մարդու որդին թշնամի է դարձել իր ու աշխարհի դեմ, մոռացություն է որոնում։ Փրկության աստղը օտար մի աղջիկ՝ Աննան, որքան էլ մոտ թվա, հեռու է։ Հերոսն զգում է այդ հեռավորությունը և ֆիզիկապես մերձենալով էլ մնում է մենակ ու անօգնական։ Աննան (Աննա Էլբակյան) ողբացող հրեշտակի նման կանգնած է թշնամացած, վիրավորանքից հեծեծացող քույր ու եղբոր միջև և արցունքներն է խեղդում։ Դերասանուհին այնքան բան է ասում իր լռությամբ, միայն լսելով։ Արտաքին խաղը տեղ չունի այստեղ, և զարմանալի է ներքին հուզականությունը։ Ասել զգացմունքի տրամաբանություն քիչ է։ Սա Ստանիսլավսկու ասած «մարդկային ոգու կյանքն» է, որ ճառագում է բոլոր դերակատարներից։ Տիգրան Ոսկանյանը հիացնում է։ Ողբերգականությունը տիպականացված է և անհատականացված։ Բնավորություն վերարտադրելը գուցե այնքան դժվար չէ, բայց վերապրել ըստ բնավորության, միջավայրի ու դաստիարակության բոլոր օրգանական նշաններով... Դա շատ բարդ բան է։

Դերասանական նույն որակով է դրսևորվում Լիզայի դերակատար Լալա Մնացականյանը: Թվում է, թե դերասանուհին պարզ անձնականացման է ենթարկել կերպարը, բեմ է մտնում սոսկ ակներև տվյալներով, ինքն է: Բայց այդպես միայն թվում է։ Դերասանուհու անձի ու ներկայացվող կերպարի միջև եղած հեռավորությունը, որ պարզ երևում է բեմից դուրս, հաղթահարված է զարմանալի վարպետությամբ։ Նրա Լիզան մի գավառական oրիորդ է, որ ձգտել է դեպի բարձր միջավայր, իմաստավորված կյանք, բայց սահել է մեղքի խորխորատը։ Նա երևում է համարձակ, վստահ, ամոթխածությունից հեռու և միաժամանակ դառնությունից կոպտացած, ժամանակից շուտ հոգնած։ Լիզայի մեղավոր անձը պարուրող կարմիր խալաթը կարծես վստահության նշան է և անառակության մարտահրավեր։ Բայց այս նույն աղջիկն այնպես է հեծկլտում, դառնում անօգնական եղբոր հասցրած հարվածից՝ «ինձ կարելի է խփել, կարելի է, ինչո՞ւ…»։ Մի շատ մեծ, անասելի և անբուժելի ցավ կա նրա հոգում։ Մեղանչել է մոլեգնաբար և զղջում է մոլեգնաբար ու ցավագին, անձև ու անկոփ խոսքերով։ Նա և կարեկցանք է առաջացնում, և կենսունակություն է ներշնչում։ Լիզայի քայլվածքը հոգնած է և ամուր, մարմինը պինդ, և հոգին բեկված։ Բայց այս բեկված հոգին այնպես է կաշկանդված մարմնում, որ չի կարողանում գտնել երկնքի ճանապարհը։ Դժոխային գիշերվա մեջ նա անհույս պատերազմ է մղում օտարացած եղբոր դեմ և հեծեծում է զսպված, իրեն սպանելով։ Լիզան աղոթում է դռան սանդուղքին վայր ընկած, տանջվում է աղոթել չկարողանալուց և հոգին է կրծոտում՝ «մեկը չեղավ, որ ձեռքս բռներ, ասեր՝ Լիզա , էդ ի՞նչ ես անում...»։ Եվ, ի՜նչ լավ է գտնված, նա չէ դառնում Մարիամ Մագդաղենացի։ Աղոթքը տեղ չի հասնում։ Նա լռում է, և գիշերվա խավարի մեջ փողոցից լսվում է շան կաղկանձ։

Բնութագրային եղանակով է մշակված մոր՝ Աշխենի ողբերգական կերպարանքը։ Լյուսյա Հովհաննիսյանի Աշխենը ճակատագրով դատապարտված կին է, այրի, մարմնով հիվանդ, հոգով ավերված։ Նրա համար ոչինչ անսպասելի չէ։ Ողբն անարցունք է, սովորություն։ Այրին չգիտե իր դժբախտության չափը։ Նա ավելի շատ վախով, քան ուրախությամբ է դիմավորում բանտից վերադարձող որդուն։ Չի կարողանում ուրախանալ։ Ներկայացման մեջ մեկ լուսավոր պատկեր կա։ Տակառի ծածկին փռվում է մաքուր սփռոց, դրվում են օղու մաքուր բաժակներ, ինչպես հույսի ու մաքրության չնչին անոթներ։ Այրին երգում է։ Հեռավոր, աղոտ լույս է ճառագում նրա փայլատ ձայնից. «Աշխարհը փուչ է, քեզ էլ չի մնա»։ Երգում է աչքն ու ականջը փակ, երգը շարունակում է մտքում, երբ մարդիկ հեռացել են սեղանից, և հետո հանգիստ զարմանում՝ «Էս քեֆը պրծա՞վ»։ Դժվար է ասել՝ ո՞վ է ավելի մենակ, մա՞յրը, թե՞ որդին։ Ամեն ինչ տրված է կենցաղի ու հոգեբանության հավաստիության սահմանում։ Անհող ու անտեր հայրենիքի գաղափարը հայտարարություն չէ այստեղ, ոչ էլ իմաստաձևության ենթարկված պատկեր, այլ հանդիսականի հոգում ծնվող զգացմունք։ Աշխարհ է բերում և աշխարհ է տանում իր հետ այս մայրը։ Կյանքի ճշմարտությունը լիակատար է Լյուսյա Հովհաննիսյանի խաղում, եթե նկատի չառնենք մեկ-երկու խոսք, որ դերասանուհին հրում է դահլիճ հին եղանակով։

Այս տանից դուրս իրականությունը խորհրդակերպված է երկու էպիզոդային դեմքերով, մեկը ոստիկանն է, մյուսը գողը։ Թաղային տեսուչի պաշտոնազգեստի մեջ պարարտացած ընկեր Գևորգյանը (Շահում Ղազարյան) խոսում է իր պաշտոնի թելադրած տոնով, կռվում է առանց չարության, սրտնեղում, որ չի կարողանում բռնել մարդու երակը, չի կարողանում թափանցել մարդու հոգու մեջ, փակ դուռ է ծեծում, դեմ առնում և գնում, բակի նստարանին թողնելով... իր ականջը՝ ազատ աշխարհի, իր համար անհասկանալի ձայնը որսացող ընդունիչը։ Կոնկրետ է, ծանոթ, հասկանալի որպես տիպ, մարդկային, մի քիչ ավելի մարդկային, քան թելադրում է օտար մարդու դիրքը։ Դերասանի մարդասեր ու ճշմարտասեր բնավորությունը կարծես բողոքում է կերպարի դեմ, և ուրիշ պիեսի կողմ է նայում։

Երկրորդ դեմքը մարդու ճանապարհին կանգնած չար ուժն է՝ սատանայի նման անխուսափելի, ճակատագրական, ինչպես Մեֆիստոֆել կամ սև կատու։ Դերասան Ռաֆայել Գրիգորյանը ներկայացնում է ծանոթ ու ամբողջական մի տիպ, գորշ զգեստով ու փողկապով, շրջկոմի հրահանգիչի նման, գրեթե փողոցային բառապաշարով, ինչպես ասում են «գողական», մաներային ըստ միջավայրի, չբռնվող մի արարած և անունը Կատու։ Ըստ պիեսի, հերոսն սպանում է նրան գերեզմանոցում, և լուրը բեմ է մտնում ոստիկանի միջոցով։ Հայտնողը գիտե ու չի ասում՝ ով է սպանել։ Հատվածը շահեկան է խաղային իմաստով։ «Ես գա՞մ, թե՞ դու կգաս», -հարցնում է ոստիկանը։ «Ես կգամ», -պատասխանում է մեղավորը։ Կրճատված է այս տեսարանը։ Գուցե իզուր։ Բայց բեմադրական կոնտեքստն ամբողջական է, և չենք գտնում այս ճակատագրական վերջակետի տեղը։

Կյանքի դռները փակ են մնում հերոսի համար։ Ճշմարտությունը երկնքում է։ Եվ երկիրն էլ քավարան չէ, այլ հոգու անապատ։ Որտե՞ղ է մոռացության գետը։ Հերոսն ուզում է խեղդվել տակառում և չի կարողանում։ Դահլիճ է ներխուժում եկեղեցու զանգերի ղողանջը։ Հերոսի գլխավերևում է մարզական օղակը, որպես երկիմաստ մի խորհրդանիշ՝ լուսապսա՞կ, թե՞ կախաղան։ Մարդը թուլացած ու շնչասպառ է։ Նա կոտրված սանդուղքի տակից հանում է Մորփեոսի թույնը... Նստում է, անշարժանում, լարվում և թմրեցնող հեղուկով մտնում իր երակների մեջ։ Ւնքնասպանության նման պատկեր ես չեմ տեսել թատրոնում։ Իրիկնային ղողանջների մեջ, փրկության ձայնին անտարբեր, խորտակվում է մարդու հոգին։ Բայց իեչո՞ւ է ղողանջն այդքան հզոր։ Սա Քյոլնի տաճարը չէ, այլ հայոց զանգակատունը, որի հին ու հալածական ձայնը ո՞ւր է, թե հասնի մեր ականջին։ Ա՜յ, ուրիշ է գնացքի ձայնը։ Դա այն կույր ու վայրագ ուժն է, որ գնում է խավարի միջով, մեր ավեր տան վրայով, հայտնի չէ՝ ուր և ինչպես խորտակվելու։

Նյութի աղբյուրը՝ «Սովետական Հայաստան», Թերթ, 1990թ. 26 օգոստոս

Նկարները՝ tatron-drama.am

ՀԵՆՐԻԿ Հովհաննիսյան