Սեղմիր
ԱՆՄԵՂ ՄԵՂԱՎՈՐՆԵՐԸ

29.04.2022   03:26

Խորհրդային թատրոնը զարգանում է սոցիալիստական դրամատուրգիայի աճումով, հենված կլասիկ դրամատուրգիայի հսկայական փորձի վրա։ Միանգամայն ակներև է, որ մեր թատրոնի ռեպերտուարում կլասիկ պիեսները պետք է գրավեն իրենց արժանի տեղը խորհրդային ժամանակակից պիեսների կողքին։ Ռեպերտուարի այս երկու հիմնական տարրերի միջև խզում կամ հակադրություն ստեղծելը կլիներ՝ մեծագույն մոլորություն և վտանգ, որի դեմ պետք է պայքարել։

Խորհրդային թատրոնի և ամբողջ խորհրդային արվեստի ոճը սոցիալիստական ռեալիզմն է։ Մենք չենք կարող ունենալ, դիցուք, բեմադրական տարրեր, սկզբունքային հակադիր ոճ և մեթոդ՝ մի կողմից կլասիկ պիեսների, մյուս կողմից ժամանակակից պիեսների համար։ Մինչդեռ մեզանում երբեմն պատահում են ռեժիսիորներ, որոնք կարծում են, թե կլասիկ պիեսն ինչ որ ուրույն բնագավառ է, թատրոնական առանձին մի արվեստ, որը կոչված է «սրբությամբ» պահպանելու հին թատերական տրադիցիաները, ստրկորեն վերարտադրելու կլասիկ դրամատուրգիայի տառը, ոչ թե ոգին, ճշտությամբ (ոչ ռեալիստական, այլ պեդանտ-նատուրալիստական) կրկնելու կլասիկ հեղինակի «տեքստը», կարծելով, թե դրանով խուսափում են կլասիկներին «աղավաղելու» վտանգից։ Այդպիսի վտանգ իրոք եղել է մեզանում ֆորմալիստ ռեժիսիորների տխուր գործունեության ժամանակ։ Սակայն կա հակառակ ծայրահեղությունը։ Մարդիկ մոռանում են, որ սոցիալիզմի դարաշրջանում՝ յուրաքանչյուր կլասիկ պիես պետք է հնչի նոր ձևով և այդ նորը երբեք չի նշանակում հնի «աղավաղումը»։

Շեքսպիրը և Պուշկինը մեր դարաշրջանում պետք է հնչեն իրենց հանճարի ամբողջ լիությամբ և խորությամբ։ Կլասիկների պիեսների բեմադրությունը «մուզեյական» ներկայացման վերածելը ոչ մի առնչություն չունի սոցիալիստական արվեստի հետ։ Բեմադրողները պետք է խորանան և վեր հանեն կլասիկ պիեսի ոգին, նրա գաղափարների նոր ռեզոնանսը՝ մեր դարաշրջանի պրոբլեմներին համահնչյուն։ Համամարդկային առաջավոր այդ գաղափարները պետք է օգնեն այն պայքարին, որ մղում է առաջավոր մարդկությունը, հաղթական սոցիալիզմի երկիրը ֆաշիստական բարբարոսության, խավարի, ճնշման և ստրկության դեմ։

Այս իմաստով կլասիկ պիեսների մի քանի բեմադրություններն այս թատերաշրջանում ունեցան լուրջ թերություններ։ Մեր նպատակը չէ մանրամասն կանգ առնել այդ թերությունների վրա։ Գլխավոր թերությունն այն է, որ երբեմն ներկա լինելով որևէ կլասիկ պիեսի ներկայացմանը, կարծես թե մի պահ կտրված ես քեզ զգում մեզ անմիջականորեն շրջապատող իրականությունից, փոխադրում ես մի այլ «աշխարհ», որը թվում է որևէ առնչություն չունի ներկայի հետ։ Սա իմ կարծիքով մեծագույն վտանգն է։ Այս կարգի թերություններից զերծ չեն օրինակ՝ «Քանդած օջախի», «Երկու տիրոջ ծառայի» և նույնիսկ մի այնպիսի պիեսի բեմադրությունը («Սեր և խարդավանք»), որն ավելի տվյալներ ունի հնչելու մեր ժամանակակից խնդիրներին համապատասխան։

Սա նշանակո՞ւմ է արդյոք, որ պետք է զոռով «արդիականացնել», կլասիկներին ստիպել նրանց ասելու այն, ինչ նրանք չէին կարող ասել։ Ոչ ամենևին։ Այդ կլիներ գռեհկացման այն ուղին, որին հետևելով շատ թանկ վճարեցին որոշ բեմադրողներ։

Չկարողանալով գտնել կլասիկ պիեսի հիմնական իմաստը, նրա խոշորագույն գաղափարական լեյտ-մոտիվը՝ նման ռեժիսյորը կամ դերասանը (մանավանդ շրջանային թատրոններում), ստիպված էր տալ կամ լոկ անկենդան սխեմաներ վուլգար սոցիոլոգիզմի դեղատոմսերի համաձայն, կամ թե իր ժամանակի տարազը և կեղծամը հագած մուզեյական մումիաներ (իհարկե, մոտավոր ճշտությամբ, հաճախ անճաշակության մեծ դոզայով), որոնք մելո-դեկլամացիայի ձևով արտասանում են ընդհանուր վերացական ճշմարտություններ, մեծ մասամբ կեղծ պաթոսով, որից փչում էր մի անասելի սառնություն։ Առանձնապես այս բանն աչքի էր ընկնում այնպիսի կլասիկ պիեսներում, որոնք շեղվում են ռեալիզմից և զգալի չափով բովանդակում են ռացիոնալիստական և մելոդրամական տարրեր։

«Սեր և խարդավանք»-ը (բեմադրություն վաստակավոր արտիստ Վ. Վաղարշյանի) անկասկած արժանի է իր տեղն ունենալու խորհրդային թատրոնի ռեպերտուարում։ Այս կլասիկ պիեսի բեմադրությունը շատ քննադատվեց մեզանում։ Սակայն ինչպես հարկն է՝ չասվեց, թե որտեղ է հիմնական արատը։ Եվ արդյոք միայն Վաղարշյանին է վերաբերում կշտամբանքը։ Մենք կասեինք, որ ոչ։ Վաղարշյանը տուրք է տվել միայն կլասիկներին «սրբությամբ» վերաբերվելու այն տենդենցին, որը բնորոշ է նաև այլ ռեժիսյորների համար։ Այստեղ պետք է ավելացնել այն, որ Շիլլերի այդ նշանավոր պիեսն ունի մի առանձնահատկություն, որի մասին բացասական է արտահայտվել Մարքսը, գտնելով, որ Շիլլերի հերոսները «ժամանակի ոգու պարզ խոսափողներ են», այնինչ դրամատուրգը պիտի «շեքսպիրականացնի» իր տիպերը։ Ֆերդինանդն այդպիսի մի «խոսափող է», որը «տիպիկ խարակտեր չէ տիպիկ հանգամանքներում», դրա համար էլ դերակատարի համար չափազանց դժվար է, եթե ոչ անհնարին, խուսափել պաթետիկ դեկլամացիայից և կերտել կենդանի պատկեր։ Լեդի Միլֆորդը նույնպես որոշ չափով հեղինակի բունտարական, իր ժամանակին հեղափոխական գաղափարների «խոսափողն է», թեև ավելի ռեալ հատկություններով օժտված։ Այս տիպը կարող է դիլեմա ստեղծել դերակատարի առաջ։ Դրակա՞ն, թե բացասական է նա։ Խորապես սխալ կլիներ այդ տիպարը մեկնաբանել լիովին դրականորեն, նույնքան սխալ կլիներ կերտել այն որպես բացասական տիպ։ Այստեղ պետք է գտնել չափի զգացումը։ Լեդի Միլֆորդն առաջավոր գաղափարների մարտիկ չէ, նրա սոցիալական դիրքը, դաստիարակությունը, հոգեբանությունը թույլ չեն տալիս նրան այդպիսին լինելու։ Եթե Շիլլերը նրա բերանում դրել է իր դասակարգի և ազնվական մեծամեծերի դեմ ուղղված մի շարք ցասմնալից խոսքեր, ապա դա «գրոհող» իդեալիստ հեղինակի պոռթկումն է ֆեոդալ-ազնվական հասարակության դեմ։ Լեդի Միլֆորդը մնում է նույն գոռոզ, արքայական ծագումով բրիտանական ազնվականուհին, որ դեպի «հպատակները» գթասիրտ լինելու դասեր է տալիս գերմանական դուքսին։ Իդեալականացնել այդ տիպը՝ նշանակում է չհասկանալ ոչ Շիլլերին, ոչ էլ նրա էպոխան։

Խորհրդային հանդիսատեսը շատ խորաթափանց է և զգայուն։ Նա զգում է որտեղ է ֆայլշը, երբ իշխանուհիներին վերածում են սոցիալական առաքինությամբ օժտված հերոսուհիների։ Շիլլերի այդ թերությունը, որի մասին խոսել են պրոլետարիատի հանճարեղ ուսուցիչներ Մարքսն ու Էնգելսը, խորհրդային թատրոնի բեմադրության մեջ չպետք է դրսևորվի աչք ծակող մերկությամբ։ Խորհրդային ռեժիսյորը և դերասանը պիտի կարողանան թափանցել խարակտերի էությանը և վեր հանել հիմնականը՝ կյանքի ճշմարտությունը, առանց որևէ չափով «աղավաղելու» Շիլլերի տեքստը։ Չի կարելի իհարկե ուրանալ, որ Վաղարշյանի բեմադրությունն ունի և իր առավելությունները, հատկապես այդ նկատելի է Միլլերի ընտանեկան տեսարաններում։

«Քանդած օջախը» (վաստակավոր ռեժիսյոր Ա Գուլլակյանի բեմադրությամբ) իր մի շարք առավելություններով միասին, որոնցից գլխավորն ու կլասիկ հեղինակին հարազատ մնալու ձգտումը՝ «Խաթաբալա»-յի և «Պեպո»-յի դասերից հետո,- նույնպես տեղ-տեղ կարծես թե վերածվում է «մուզեյական» տարրեր բովանդակող զուտ կենցաղային ներկայացման։ Մենք չենք խոսում մեր ճանաչված վարպետների խաղի մասին, որոնք հանդիսանում են Սունդուկյանի տիպարների անզուգական կերտողներ։ «Քանդած օջախ»-ը զուտ կենցաղային պիես չէ, այլ սոցիալական մի տրագեդիա, որի ներքին իմաստը պետք է դրսևորել խոր կերպով։

Սեփականատիրական հասարակության դաժան օրենքները – «մարդը մարդուն գայլ», «բոլորի կռիվը բոլորի դեմ» ցնցող կերպով պատկերված են այդ պիեսում։ Հարազատ մնալ Սունդուկյանին՝ չի նշանակում լոկ տառացի ճշտությամբ (որ երբեք չի հաջողվում և գրեթե անհնար է) պահել բարբառը, կենցաղի մանրամասնությունները, ինտոնացիան, էկզոտիկ տարազն ու աքսեսուարը։ Այդ բոլորը հաճախ շեղում է հանդիսատեսի ուշադրությունը հիմնական խնդրից, տրագեդիայի բուն էությունից - և հաճախ մարդիկ ծիծաղում են այնտեղ, ուր բնավ դա չի պահանջվում, որովհետև բարբառային առանձնահատկությունը, հնացած և անցյալի գիրկն առած մի դետալ, խոսքի մի ինտոնացիա, կամ առանձին մի բառ, հանդիսատեսի մեջ հարուցում է բոլորովին այլ կարգի հականերգործություն։ Եթե մոտենանք լեզվի, տարազի, աքսեսուարի ճշտության տեսակետից, ապա պետք է ասենք, որ Սունդուկյանն ինքը կսարսափեր այն բոլորից, ինչ երբեմն աշխատում են ներկայացնել մեզ որպես նրա պիեսների «տեղական կոլորիտ»։

Հազիվ թե գտնվի մեկը, որ պնդի թե մեր դերասանները, բացառությամբ թերևս մի քանիսի, կարող են բավարարել կլասիկ դրամատուրգի առաջադրած պահանջները իր պիեսի դերակատարներից։ Մեզ համար, իմ կարծիքով, դա նույնիսկ կարևոր էլ չէ։ «Ծառերի հետևում անտառ չտեսնել» ասում է ռուսական առածը։ Սունդուկյանի պիեսներում հիմնականը չպետք է վերածվի կենցաղային առանձնահատկությունների վերարտադրման։ Իհարկե սա չի նշանակում, որ պետք է անտեսել Սունդուկյանի պիեսների տեղական կոլորիտը, սակայն ոչ ոքի համար գաղտնիք չէ, որ շատ բան արդեն հնացած է այդ պիեսների լեզվական հյուսվածքում, և ես կողմնակից եմ, որ պահպանելով հանդերձ լեզվական կոլորիտը, որոշ բան նրա մեջ «այժմեականացվի», այսինքն վերածվի ընդհանուրի համար հասկանալի լեզվի։

Սունդուկյանի պատկերած սոցիալական տրագեդիան միայն հատուկ չի եղել Թբիլիսիին և տեղական ձևի շրջանակներում։ Մեզ հարկավոր է միայն այն ձևը, որ առավելագույն հստակությամբ, սրությամբ և ուժով արտահայտում է բովանդակությունը։ Կենցաղի առանձնահատկությունները, պատմա-էթնոգրաֆիական էքսկուրսները, տարազի, լեզվի, միջավայրի արտաքին մանրամասնությունները չպետք է ծածկեն կլասիկ պիեսի իդեական բովանդակությունը։ Սունդուկյանը մեր ռեալիստական թատրոնի հիմնադիրն է և անհրաժեշտ է ներկայացնել նրան խորհրդային հանդիսատեսին իր գեղարվեստական ներքին ամբողջ բովանդակությամբ։

Կլասիկների բեմադրությունը պետք է հագեցվի քաղաքականապես և գաղափարապես։ Նրանց գործերը պետք է արթնացնեն խորհրդային հանդիսատեսի միտքը, հարուցեն նրա մեջ գաղափարներ, տան նրան նոր լիցք աշխատանքի և պայքարի համար։ «Համլետը» և «Տարտյուֆը», «Ռեվիզորը» և «Ամպրոպը», «Պեպոն» և «Պատվի համար»-ը մեր բեմերից պետք է հնչեն որպես կենդանի կոչեր հեռավոր անցյալի խորքից՝ ուղղված նոր մարդկությանը, պայքարելու իր երջանկության համար ժողովրդի ոխերիմ թշնամիների դեմ. նրանք պետք է սպառազինեն խորհրդային ժողովուրդը, դարձնեն նրան ավելի զգաստ, աչալուրջ, կայտառ և կենսուրախ, պահեն նրան մոբիլիզացիոն վիճակում, և ոչ թե զինաթափեն կամ լոկ զվարճացնեն «պարապ ժամերին»։ Պետք է գտնել և վեր հանել մեծ կլասիկների երկերի մեջ թաքնված ուժը, մասսաների սեփականություն դարձնել կուլտուրական այն հսկայական հարստությունը, որի միակ ժառանգն է սոցիալիստական ժողովուրդը։

Խորհրդային արվեստ, №4, 1938թ., հուլիս

570 հոգի