19.12.2021   01:41

Նորարարականությունը հայ կատարողական արվեստում ցավալիորեն քիչ հանդիպող ձևաչափային իրողություն է և թատրոնի ու կինոյի ոլորտներում աննախադեպի ներդրման գլխավոր ‹‹մեղավորներից›› է խորագրի տարերվերջյան հյուր Գագիկ Ղազարէն:

ՀԱՅՐԵՆԻՔՆ ԷԼ ՄԱՐԴՆ Է

Տիգրան Մարտիրոսյան – Կատարողական արվեստի ներկայացուցիչ Գագիկ Ղազարեն ամենից քիչ դերարվեստով է հանդես գալիս: Ո՞րն է պատճառը…

Գագիկ Ղազարէ – Թատերարվեստում կատարողների հանդեպ ունեմ շատ մեծ ակնածանք այն իմաստով, որ իրենք կարողանում են անել մի բան, որն իմ ուժերից վեր է: Դա առանձնահատուկ մի ‹‹կիրք›› է: Ես վախեր ունեմ կենդանի խաղի հանդեպ ու ավելի շատ հանդիսատես եմ, ոչ թե վերջինի աչքի առջև տվյալ պահին երկրորդված իրականություն ստեղծող-ներկայացնող: Կինոյում տրամագծորեն այլ՝ վերացական  է խաղային կարգավիճակը, այնտեղ այսրոպեական խաղային ընթացքի անմիջական կրողը չես իբրև կատարող: Տեսարանը դուբլերով կամեցածի չափ կրկնելու գործընթացը տալիս է հնարավորություն ստանալ կարծածդ լավագույնը և դիտողին համոզել, որ ի սկզբանե դա էլ նպատակադրվել ու ստեղծվել է: Իհարկե, երբեմն խաղային տարերքը գայթակղում է բերելով այն մտքին, թե այս ինչ կերպարը վերցրու և ինքդ էլ անձնավորիր ու մարմնավորիր, բայց միևնույն է հանրային մենության ‹‹մասնագիտական բարդույթը›› բարդ հաղթահարելի երևույթ է ինձ համար դեռևս մնում:

Որևէ նախաձեռնություն, դա օրգանիզմ է:

Տ.Մ. – «Մեկ կադր», «Մեկ քառակուսի մետր» նվազապաշտական ձևաչափերում ի՞նչն էր քեզ գրավել ու գրավում:

Գ.Ղ. - Ես այդ փառատոնների հիմնադիրն ու գաղափարահենքը մշակողն եմ և ներկայիս կետին չէին հասնի դրանք, եթե չլիներ տարիների մեր տքնաջան աշխատանքը: Յուրաքանչյուր նախաձեռնություն օրգանապես կապվում է մի խումբ մարդկանց, կամ անհատի հետ, և նրանք ինչ-որ ձևերով հաղորդակցվում են հանրության էսթետիկական ու տեսաբանական հետաքրքրությունների, կրթական ցենզի հետ, ապա փորձում այդ կրթամշակութային պահանջարկի իրացման հարթակը ստեղծել: Իսկ թե ինչու են դրանք նվազապաշտական ձևաչափի տրմաբանությամբ ընթացել, դա ևս կապված է կենսագրությանս հատկանշային կետերի հետ: Ես անցյալ դարի իննսունականները ներկայացնող արվեստագետների սերնդից եմ և այդ օրերին հնարավորությունները սարսափելի սահմանափակ էին: Գումարած դրան կրթամշակութային միջավայրում գերակայող նոմենկլատուրային բազում ‹‹չի կարելի››-ների տրամաբանությունը, որով փորձում էին մեր մտածողությունն էլ ավելի սահմանափակել: Բայց ի վերջո քեզ միևնույն է չի լքում ապրել-ստեղծագործելու ցանկությունը և մեծ էր ցանկությունը ստեղծել մի հարթակ, որտեղ «չի կարելի»-ն չի կարելի: Այլ խնդիր է, որ միջոցների սղության թելադրած արտահայտչական մինիմալիստիկայի այդ նոր ձևաչափին(թեև առկա էր նաև նվազագույնով առավելագույնի հասնելու գեղարվեստաէսթետիկական միտումը) գրեթե բոլորը չէին համարձակվում մոտենալ: ‹‹Մեկ Կադր››-ում ինքս նկարահանում էի, ինքս մոնտաժում… ‹‹Մեկ քառակուսի մետր››-ի պարագայում, եթե մեկնարկի տարին համարվում 2006թ., ապա չպետք է մոռանանք, որ 2005թ.-ին այս ձևաչափի բաց կանչի հայտարարությունը տրվել էր, սակայն ոչ ոք չհամարձակվեց մոտենալ այդ նորարարականությանը: Մեր հանրությանը ցավալիորեն բնորոշ է բնավորության այդ գիծը. մինչև մեկ ուրիշը չփորձի նորույթը, չտեսնեն, որ դրանից հետո ստեղծագործական հեղինակությունը չի վտանգվում, այսինքն՝ որպես արվեստագետ ‹‹ողջ է մնում››, իրենք չեն մոտենում այդ նորաստեղծ տիրույթին որպես շահառու: Ուստի որոշեցի մարդկանց այդ նախաստեղծագործական վախերից ազատագրելու բեռն էլ ինձ վրա վերցնել, և Վահրամ Ակիմյանի ու Սուրեն Առաքելյանի դերասանական մասնակցությամբ մի քանի շաբաթների ընթացքում իմպրովիզացիոն հիմքի վրա արեցի ‹‹Մեկ քառակուսի մետր›› փառատոնի անդրանիկ բեմադրությունը: Այժմ նախաձեռնածս «DOCUթատրոն» հարթակին էլ կարծում եմ հայտ ներկայացնողները շատ ավելի մեծաքանակ կարող էին լինել, բայց կրկին գործեց նշածս վախերի հանրային  հոգետրամաբանությունը:

Տ.Մ. - Այդ դեպքում փաստավավերագրական ձևաչափում կենսական նյութի՞, թե՞ ֆորմայի հետաքրքրականությունն է գրավիչ:

Գ.Ղ. - Երկուսն էլ: Մենք հիմա արվեստին դոկումենտալ նյութ գերմատակարարող ժամանակներում ենք ապրում, գրածդ հինգ րոպե հետո արդեն կորցնում է իր այժմեականությունը: Կարող է պատահի՝ մի քանի օր աշխատես, ինչ-որ միտք գեներցանես, մեկ էլ հանկարծ մի նկար կամ տեսանյութ երևան գա և արածդ այլևս կորցնի իր հետաքրքրությունը: Վերջին մի քանի տարիների ընթացքում այդ ռիթմերն այնքան են արագացել, որ մենք երբեմն չենք հասցնում իրականությանն անդրադառնալ, խոսել մեր մասին: Այս համացանցային հարահոսում այդպիսով մի արժեքավոր բովանդակություն ենք կորցնում, այն չի հասցնում իրական զրույցի վերածվել: Պարպում-վատնում ենք մեր ստեղծարար ջիղը համացանցային ‹‹հակամարտություններում››, այնինչ, դոկումենտալ կողանցիկ հայացքն ըստ իս՝ ներկայիս ապատիկ քաոսը գեղարվեստականորեն դիտարկելու ամենից հասցեական, այսինքն՝ նպատակահարմար միջոցներից մեկն է: Հատկապես, որ այս ֆորման արտահայտչական լիակատար ազատություն է ընձեռնում:    

Մեր ժամանակներն

ուղղակի ցնցող են:

Տ.Մ. - Այս հարցը հետպատերազմական Հայաստանի բոլոր զրուցակիցներիս եմ տվել: Պատերազմի մասնակցիդ առավելևս չեմ կարող այն չուղղել: Որքանո՞վ է ռեժիսոր Գագիկ ՂազարԷի համար որպես կենսական նյութ ուշագրավ պատերազմի թեման:

Գ.Ղ. – Կան նման գաղափարներ, որոնք, եթե ինչ-որ մի օր հաջողվի աջակցություն ստանալ, թերևս կինոլեզվով կխոսեմ այս թեմային: Ինձ մարդն է հետաքրքրում այդ ամբողջ պատմության մեջ, որովհետև ամենն իր շուրջ է պտտվում: Պատերազմ-պարտություն-հաղթանակ եռանկյունու առանցքում նա է: Անգամ հայրենիքն առանց մարդու մի տեսակ չի ստացվում:

Տ.Մ. - Քանի որ մարդուց խոսեցինք, ուզենք՝ չուզենք չինովնիկն էլ է մարդ և նա ահռելի դերակատարում ունի մեր երկրի ճակատագրի, հետևաբար նաև մշակությին ապագայի հարցում: Ըստ քեզ ինչու՞ հայ չինովնիկի կերպարը մինչ օրս մեր թատերարվեստում տիպի ճանաչելիության մակարդակի չի հասնում:

Գ.Ղ. - Գիտես տարօրինակ հետաքրքիր հարց ես տալիս: Օրինակ ինձ հետաքրքրեց՝ ինչու՞ ես թատրոնում փնտրում այդ տիպին: Իմիջայլոց ‹‹Տաքսի-տաքսի›› ներկայացման մեջ բավական արտահայտիչ կերպով էր ներկայացված չինովնիկի կերպարը:

Տ.Մ. - Այո, բայց Ընկեր Փիլոյանը խորհրդային միությունը ներկայացնող չինովնիկ էր: Հետանկախ Հայաստանի չինովնիկական տիպը չէր:

Գ.Ղ. - Սակայն մյուս կողմից էլ անկախության շրջանի չինովնիկական համայնքի ճնշող մեծամասնությունը խորհրդային շրջանի նոմենկլատուրային կարծրամտությունը չթոթափած տեսակից էր սերում:

Տ.Մ. - Իհարկե այս մասով իրավացի ես, այնուամենայնիվ վերջին երեսուն տարիներին պաշտոն ձեռ գցած այդ չնչին արարծների մանրամտությունը լպիրշության աննախադեպ ցուցանիշներ գրանցեց, քանի որ չկար ԽՍՀՄ Կրեմլին ուղղված բողոքագրի վախեցնող-զսպող հանգամանքը: Սա չինովնիկական տիպի սերնդային վարքաձևի անհերքելի տարբերակիչ առանձնահատկություն է: 

Գ.Ղ. - Համառությունդ հուշում է, որ համոզմունքիդ առարկելը ոնց որ թե անիմաստ է: Ինչևիցե, ենթադրում եմ, որ խորհրդային շրջանում մարդկանց մտածումներում ընդհանրականության աստիճան կերպավորվում էր այդ տեսակը, որովհետև համակարգը նրանց այդպիսին ստեղծել էր: Իրենց բացասականության մեջ իրենք, ամեն դեպքում, կանոնիկ էին: Մեր պարագայում այսպես ասած ձևաստեղծումը ամորֆության է հանգում, որովհետև քաղաքական վայրիվերումների գործընթացներում այդ քաղգործիչ-միավորները բազմադեմության ռեկորդներ էին թարմացնում՝ պահի շահի թելադրանքով ակնթարթորեն փոխակերպվելով: Քաղ ծառայողին թվացյալ ճկունակության պատրվակումով քաղաքական կոնյուկտուրայի մեջ ներքաշելով՝ վերջինիս քաղաքացիական անդեմության են դատապարտել, ինչն էլ երևի այդպիսինների խաղարկային-կերպարային անհետաքրքրության պատճառներից մեկն է: Ու սա ինձ հիմք է տալիս եզրակացնելու, որ այս  ամենը թատերարվեստի դոկումենտալ ձևաչափի համար է բավականաչափ գրավիչ նյութ:

Մենք բեմավորման ու բեմադրման արժանի տեքստի

պակասորդի խդիր չունենք:

Տ.Մ. ­- Իսկ միգուցե նաև «թշնամի» վաստակելու վա՞խն է դերատեսակային բացի պատճառական թիկունքում:

Գ.Ղ. - Չգիտեմ, չեմ կարող վստահաբար պնդել, թե հենց նշածդ վախի հանգամանքով է պայմանավորված հետանկախական Հայ թատրոնի կերպարային տիպաբանության չինովնիկական ճգնաժամը: Դա դրամատուրգիայի նեղ մասնագիտական՝ հույժ տեսական շերտերին առնչվող հարց է արդեն, և դու էլ հիմա մեկ նրբանկատորեն, մեկ էլ անփութորեն փորձում ես ինձ այդ տիրույթ ներքաշել:

Տ.Մ. - Տեսական ‹‹շառս ինձ քաշելու›› ընկերասիրական ակնարկ-հորդորովդ հանդերձ, սրանից բխող ևս մեկ հարց. մի երկիր, որտեղ արվեստագետն է հետապնդվում, ինչպիսի՞ն է տվյալ բնակավայրի ապագան, և արդյոք կարո՞ղ է այն զարգացման հեռանկար ունենալ:

Գ.Ղ. - Ընդհանրապես սահմանադրորեն բարձրագույն արժեք մարդը որևէ դեպքում չպետք է հետապնդվի, ինչն ինձ համար կասկածից վեր է: Ռեպրեսիվ ծագման նման երևույթը լավ չէ և ցույց է տալիս, որ տվյալ հասարակությունը՝ որպես այդպիսին, իրոք, դեռ կայացած չէ: Կնշանակի՝ ժամանակի ընկալման բարոյահոգեբանական դիզբալանս կա, ինչն աստիճանաբար բերում համատարած անորոշության այն հանգրվանին, երբ անհասկանալի է լինում, թե երկրի համար մարդն առհասարակ ո՞վ է, և ի՞նչ արժեք ունի:

Տ.Մ. - Կինոմտածողությունն ու թատերալեզուն որքանո՞վ են հաշտ ռեժիսոր Գագիկ Ղազարէի ստեղծագործական որոնումներում:

Գ.Ղ. - Իրար փոխլրացնում են: Թատրոնի ձգողական ուժը կենդանի շփումների մեջ է: Ստեղծագործական գրծընթացից հետո մնացած փուլերն ինձ այդքան էլ չեն գրավում: Ստացված փորձի գերհաճույքը պարզապես անփոխարինելի է: Կինոյում չափազանց մեծ է պատկերի, այսինքն՝ վիզուալի գործոնը: Թեև ես կինոյից բեմ եմ բերում խիստ կինեմատոգրաֆիկ խոսքը:

Տ.Մ. - Փորձենք ամփոփել՝ զուտ քո ստեղծագործական խառնվածքին աղերսվող հարցի դրաձրեսը քննելով: Նորարարականությունն ու փորձարարությունը բավարար չափո՞վ են մասնակից մեր կինո և թատերարվեստում:

Գ.Ղ. - Կարծում եմ, որ քիչ է: Մենք շատ մեծ ներուժ ունենք, որը երբեմն քիչ առաջ ասածիս պես վախենում ենք ներկայացնել: Չնայած, ինչպես ինքդ ասացիր, հարցի հակառակ կողմն էլ կա. հնարավոր է և մասնակցային մեծածավալ ներկայությունը դրսևորման հարթակների համապատասխան թվաքանակ չունի: Ընդհանուր միջավայրը դեռևս չի խրախուսում առանց կաշկանդվածության սխալվելու արվեստագետի հնարավորությունն ու իրավունքը: Առանց այդ ազատության էլ ի՞նչ նոր բան պետք է ստեղծվի:

Երբեք չպետք է մտածես, թե քո արածը միայն դու ես զգում և հասկանում

Տ.Մ. - Նախաստեղծագործականից մինչև հետստեղծագորականն ընկած համապատկերում քանիցս գլուխ բարձրացրեց տարատեսակ վախերի հանգամանքը և մեր տարաբնույթ բարդույթների պատկառելի բեռը կարծես թե անհերքելի իրողություն է: Այդուամենայնիվ հնարավոր համարու՞մ ես ստեղծագործական հանդգնության հարցում չափի զգացումի կորուստը:

Գ.Ղ. - Ինձ թվում է, որ արվեստագետն ինչ-որ կանոն խախտելիս գիտակցում է, թե ինչի համար է դա անում, որովհետև առանց չափի զգացման ինքնանպատակ քայլն իմաստազրկվում ու անարժեք է դառնում: Չափն անցնելիս նա պետք է ստեղծագործական հիմնավորումով պատասխանատու լինի իր հակադիր արարքի համար: Այդտեղ է կայանում ինքնահաղթահարման արվեստային ակտը, որը սեփական ստեղծագործական տեմպոռիթմը գտնելու ուղիներից մեկն է: