Հուն. - λειτουργία Leiturgia, բառացի՝ ընդհանուր գործ, տուրք, ծառայություն, պարհակ, դեր (գործառույթ), պարտք:

Լատ. - ordo - ծառայել կամ ludus – խաղ:

Հայ. - պատարագային դրամա:

ֆրանս. - le drame liturgique:

Անգլ. - liturgical drama:

Գերմ. - liturgisches Drama, liturgisches Spiel, Geistliches Drama:

Միջնադարյան կրոնական արարողություն՝ դրամատիկական ներկայացման ձևով, որը կազմել է Ծննդյան և Զատկական ծիսակարգի (լիթուրգիայի) մաս՝ Նոր կտակարանից առնված համապատասխան թեմաներով («Դանելիա», «Հիմար և իմաստուն կույսեր», «Ոտնլվա», «Խավարման գիշեր», «Վերջին դատաստան» և այլն)։ «Լիթուրգիական դրամա» տերմինը սկսել են օգտագործել 19-րդ դարում, որն այդքան էլ չի արտահայտում այս երևույթի իսկական բնույթը, ուստի մի շարք հետազոտողներ նախընտրեցին եկեղեցական դրամա տերմինը (ֆր. Le drame de l'eglise):

Նշյալ երևույթի վերաբերյալ առաջին փաստական նյութը նկարագրում է Visitatio sepulchri (լատ. — «Այցելություն գերեզմանին») արարողությունը՝ գտնված 10-րդ դարի կեսին Ֆլյորի-սյուր-Լուարի աբբայությունում:

Լիթուրգիական դրամայի որոշ թեմաներ բեմականորեն կանոնացվել են վաղ քրիստոնեական դարերում, ասորական եկեղեցում (4-րդ դար). այնուհետև ընդունվել են մյուս արևելյան (մասնավորապես՝ հայկական) եկեղեցիներում։ Առաջին լատինագիր պատարագային դրամաները եղել են համառոտ, կատարումն ունեցել է ծիսային-սիմվոլիկ բնույթ: Հետագայում հարստացել է գործողությամբ, իր մեջ առնելով հանդիսանքային, կենցաղային, կատակերգական տարրեր: 1210 թվականին հռոմի պապ Իննոկենտի III-ի հրամանով լիթուրգիական դրամաների ներկայացումը եկեղեցիներում արգելվում է: Դրանից հետո այն կատարվել է եկեղեցիների առաջ, ժողովրդախոսակցական լեզվով, ստացել ավելի ու ավելի աշխարհիկ և իրապատում բնույթ, ներառել ժողովրդական թատերական ներկայացման որոշ տարրեր, կատարվել ոչ միայն հոգևորականների, այլև աշխարհիկ մարդկանց, նույնիսկ թափառական դերասանների մասնակցությամբ դառնալով հրապարակային, միստերիալ թատրոնի ակունքներից մեկը:

Հայ իրականության մեջ Լիթուրգիական դրաման պահպանվել է ավանդական տեսքով, գրեթե չեն խախտվել կանոնացված տեքստը և մեկընդմիշտ հաստատված բեմավիճակները։ Ավետարանական թեմաների բեմականացման այս եղանակը դրամայի պատմության մեջ դիտվում է մասամբ եկեղեցական և մասամբ թատերական մշակույթի դրսևորում: Պատարագամատույցի ուսումնասիրողը՝ Հ.Գաթրճյանը թարգմանում է ծիսական: Թերևս ճիշտ կլիներ ասել պատարագային, լեզվական համարժեքության առումով, բայց երևույթի ֆունկցիոնալ համարժեքությունն այլ է՝ պատարագից դուրս: Դուրս, բայց ոչ ազատ, այլ ծիսական օրացույցում: Արևմտաեվրոպական թատրոնի պատմաբանները դրամայի այս տեսակի սկզբնավորումը տեսնում են IX-X դարերում: Գրական վկայությունները հին չեն՝ գալիս են եվրոպական ազգային թագավորությունների կազմավորման շրջանից: Առաջին սյուժեն Զատկական ցիկլից է, առնված է Մատթեոսի ավետարանի 28-րդ (ԻԸ) և Մարկոսի ավետարանի 16-րդ (ԺԶ) գլխից: Հիսուսի մահվան երրորդ օրն առավոտյան Մարիամ Մագդաղենացին, Հակոբի մայր Մարիամը և Զեբեդեոսի մայր Սողոմեն այցի են գնում Հիսուսի գերեզմանին, և նրանց առջև հայտնվում է Տիրոջ հրեշտակը «իբրւ զփայլակն, և հանդերձ նորա սպիտակ իբրւ զձիւն»: Այս հատվածը  հարց ու պատասխանի վերածվել: Հարց է տալիս ճերմակազգեստը, պատասխանում են կանայք, թե փնտրում են Հիսուս Նազովրեցուն: «Չէ աստ. Քանզի յարեաւ՝ որպես ասացն, պատասխանում է ճերմակազգեստը: - Եկայք տեսեք զտեղն, ուր կայր: Եվ վաղվաղակի ասացէք աշակերտացն նորա, թե յարեաւ: Եւ ահա՝ յառաջանայ քան զձեզ ի Գալիլեա. անդ տեսանիցէք զնա»: Այս խոսքերին հետևում է խմբերգը: Երգում են Հարության շարականները:

Պատարագի սկզբունքներից մեկն այստեղ խախտվել է. դերակատարները խոսում են ենթադրվող պերսոնաժների անունից, ստեղծվել է տեսարանի ու հանդիսականի վիճակ, իսկ խմբերգը հուշում է նավի ու նավազների այլաբանական ներկայությունը: Տեսարանը սակայն դիտվում է պատարագի լույսով, և իսկապես հարմար է պատարագային դրամա անվանումը:

Հետագա վկայությունները մեզ այլ բան են ասում: Հայտնի է, որ Եփրեմ Ասորին IV դարոմ արդեն գրել էր «Կանոն մեծի հինգշաբաթուն Ոտնլուայի» ծիսական տեքստը, ըստ Հովհաննու ավետարանի 13-րդ դար (ԺԳ) գլխի: Հայտնի է նաև, որ XI դարում դա հայերեն է թարգմանել Գրիգոր Վկայասերը: Բայց դժվար է վճռել «Ոտնլուան» այ՞ս շրջանում է մուտք գործել հայ եկեղեցի, ինչպես ենթադրում է Գարեգին Լևոնյանը, թե՞ ավելի վաղ: Կարևոր է մի հանգամանք. Արարողությունը կատարվել է ոչ թե եկեղեցու բեմում, այլ գավթում: Լևոնյանը վկայաբերում է «Ժամագրքի» ցուցումը. «յերեկոյի Ժ ժամուն ժողովեսցեն ի գաւիթ եկեղեցւոյն, կատարեսցեն զկարգ ոտնլուային»: Սա նշանակում է, որ արարողությունը պաշտոնական չի համարվել և հետագայում է գավթից անցել բեմ: Բեմը խորհրդանշում է «Վերջին ընթրիքի» սեղանը, և համաձայն Ավետարանի  «Ոտնլուան» տեղի է ունեցել Հիսուսի կանխասացության օրը:

«Ոտնլուան» առաջին պատարագային դրաման է և կողմնորոշիչ ըմբռնելու համար զատկական ցիկլի մնացած բոլոր սյուժեների բեմականացման սկզբունքն ու իմաստը: Իսկ այն ինչ թատրոնի պատմաբանները կոչում են սեկուլյարիզացիա կամ աշխարհիկացում, պարզունակ ընթացք չէ բեմից գավիթ, ոչ էլ զարգացման արդյունք: Սեկուլյարիզացիան արտահայտվել է տեքստային ազատ մշակումներում՝ մի բան, որ ակնհայտ է արևմտյան եկեղեցիներում, նաև XVI-XVII դարերի եկեղեցում: Օրինակ «Դանելիան», որ ուշ միջնադարում մշակվել է որպես եկեղեցա-դպրոցական դրամա, վերածվել կատարյալ ներկայացման, կարճ տրամախոսություններով, կատակերգական տարրերով, խարույկի պատկերով ու բեմական էֆեկտներով, ի վերջո հանվել է եկեղեցական ծիսակարգից, և ծիսակարգում թողնվել է պարզ ընթերցանությունը:

Հայ եկեղեցական ավանդությունը նոր ժամանակներ է հասցրել Նաբուգոդոնոսորի և երեք մանկանց հրեական առասպելի ոչ թե խաղային, այլ ծիսային-ընթերցողական պատկերը: Սա թերևս պետք է համարել հին, մոնոֆիզիտ եկեղեցու ավանդությունը: Դրամայի օպսիսը կամ տեսանելի աշխարհը պատարագային արարողության օրենքով թողնված է հանդիսատեսի հոգու տեսողությանը: Փակ վարագույրի առջև կանգնում են սպիտակ ժամաշապիկներ հագած երեք պատանիներ՝ ճեմարանականներ: Երեքը՝ Սեդրաք, Միսաք և Հաբեթնագով մեկ կողմում, մյուսը՝ Դանիել մարգարեն մեկուսի, բայց չորսն էլ դիմահայաց, միանման զգեստով ձեռքերին ժապավինյալ թղթերը բացված՝ Դանիել Մարգարեի գրքի երրորդ գլուխը: Դանիելի դերակատարը կարդում է նաև այն չարախոսների խոսքը ովքեր գալիս հայտնում են, թե «աստ արք հրեայք Սեդրաք, Միսաք և Հաբեթնագով ոչ հնազանդեցան հրամանի քում եւ զդիս ոչ պաշտեն և պատկերիդ ոսկւոյ զոր կանգնեցեր երկիր ոչ պագանեն»: Դերակատարը շարունակում է ընթերցումը Նաբուգոդոնոսորի անունից, որ հրամայում է երեք պատանիներին նետել «ի հնոցն հրոյն բորբոքելոյ»: Նրան պատասխանում են երեքը միասին ի մի ձայն…

Համանման եղանակով է ներկայացվել տասը կույսերի առակը Մատթեոսի ավետարանի 25-րդ (ԻԵ) գլխից: Մեկ ընթերցող ներկայացնում է ամբողջ առաջին հատվածը, տրամախոսությունները կարդում է մենակ: Ընթերցողի աջ և ահյակ կողմերում տասը սարկավագներ (մոնթեր)՝ հինգը մեկ կողմում՝ ձեռքներին վառվող մոմեր, հինգը մյուս կողմում՝ ձեռքներին հանգած մոմեր: Խումբը երգում է շարականը….

Թվում է, հին դիխորեայի (երկպար) տրիխորեայի (եռապար) հիշողությունն է, որ պարերգական դրամայից անցել է եկեղեցուն: Տեսանելի պատկերը պայմանական է, նույնիսկ ձևական, բայց արարողության բնույթը թատերային է կերպավորման թեկուզ շատ հեռավոր, ծայրահեղ սխեմատիկ ըմբռնումով:

Դրամատիկական արտաքին ձևը համեմատաբար ավելի խոսուն է «Վերջին դատաստան» լիթուրգիական դրամայում, որը հայ եկեղեցում ստացել է յուրահատուկ ժողովրդական անվանում «Դռնբացեք» կամ «Դռանբացեք»: Արարողությունը կատավել է Ծաղկազարդի կիրակի երեկոյան, եկեղեցու փակ վարագույրի առջև, իսկ ավելի վաղ շրջանում՝ եկեղեցու փակ դռան առջև: Ինչպես մեր ներկայացրած նախորդ ծիսային տեսարաններում, այնպես էլ այստեղ դրված է երկրորդ՝ կյանքի գաղափարը, անցումը մարմնականից հոգևոր վիճակի: Սահմանը խորհրդանշված է դրախտի փակ դռան պատկերով, որի պայմանանիշը մի դեպքում եկեղեցու դուռն է, այլ դեպքում վարագույրը՝ սահմանը երկնքի ու երկրի միջև:

Դրամատիկական զգացմունքների տեսակետից ամենատպավորիչը «Չարչարանքի գիշերն» է, որ կոչվում է նաև «Սգո գիշեր» կամ «Խավարում», երբեմն «Խավարման գիշեր»: Լիթուրգիական դրամայի սեկուլյարիզացիան այստեղ ենք տեսնում: Աստվածամոր ողբը բացարձակորեն մարդկայնացված է և կրում է ժողովրդական աշխարհայացքի կնիքը:  

Սա իհարկե վաղ միջնադարի լիթուրգաիակն դրաման չէ: Ժողովրդական կրոնասիրությունը մարդկայնացրել է ծեսը, խաչելության իմաստը միստիկական լավատեսությունից փոխել էլեգիական ողբերգության: Այստեղ և խոսքն է պոետական և արարողության մթնոլորտն է թատերային. Խաչվածի և մոր զրույցը խավարի մեջ՝ մարդկային տառապանքի ճշմարիտ գույներով:

Լիթուրգիական ցիկլի սկզբում, որպես հնագույն ավանդություն, դրեցինք «Ոտնլվան», մասամբ ընդգծելու այս թատերային ծիսակարգի ասորական ծագումը: Թատերագիտական գրականության մեջ անտեսված կամ չիմացության է տրված լիթուրգիական դրամայի, որպես քրիստոնեական միստերիալ թատրոնի հիմքի, հնությունը և արևելյան եկեղեցական ավանդություն լինելը:

9-րդ դարում կաթոլիկական եկեղեցիներում Հիսուս Քրիստոսի թաղման վերաբերյալ զատկական տեքստերի ընթերցումներն ուղեկցվում էին հատուկ արարողակարգով:

Եկեղեցու մեջտեղում դնում էին խաչը, սև կտորով փաթաթում էին, սա Տիրոջ հյուղարկավորության ծեսն էր խորհրդանշում: Ծննդյան տոնին եկեղեցում դնում էին Մարիամ Աստվածածնի և նորածին Քրիստոսի նկարը, հոգևորականները, ովքեր ներկայացնում էին նորածին Հիսուսին այցի գնացող մոգերին, հերթով մոտենում էին նկարին: Պատարագող քահանան հարցնում էր, ո՞ւմ են փնտրում նրանք, մոգերը պատասխանում էին՝ Քրիստոսին:

 Սա եկեղեցական տեքստի դիալոգիզացված փոխաբերություն էր, որը սովորաբար ավարտվում էր խորի երգեցողությամբ, որից հետո շարունակվում էր բուն պատարգը:

Ներկայացված դրվագներից հետագայում ստեղծվում է արևմտաեվրոպական թատրոնում առաջին լիթուրգիական դրաման՝ Հիսուսի գերեզմանին այցի եկած երեք Մարիաների տեսարանը: Այն նույնպես խաղացվում էր զատկական տոներին (IX դար): Երեք հոգևորական, գլուխները ծածկած կանացի հագուստ խորհրդանշող թաշկինակներով, մոտենում էին դագաղին, որի մեջ նստած էր հրեշտակին պատկերող ամբողջովին սպիտակ հագած հոգևորականը: Հրեշտակը հարցնում էր. «Քրիստոնյաներ, ո՞ւմ եք փնտրում, այս գերեզմանում», Մարիաները միաձայն պատասխանում էին. «Խաչված Հիսուս Նազովրեցուն», այնուհետև հրեշտակը պատասխանում էր նրանց. «Նա այստեղ չէ, քանզի հարություն է առել, ինչպես և նախազգուշացրել էր, գնացեք և ավետեք բոլորին, որ նա հարություն է առել մեռելներից»: Դրանից հետո խորը Քրիստոսի հարությունը փառաբանող աղոթք էր երգում: 

10-րդ դարից պահպանվել են յուրօրինակ «ռեժիսորական ցուցումներ», որոնք ուղղված էին լիթուրգիական դրամայի կատարողներին: Ցուցումների հեղինակն է եպիսկոպոս Էթելվալդը՝ Վինչեստերից: Եկեղեցական բեմականացման կատարողները, իրենց հոգևոր առաջնորդից հագուստի, մուտքի դրվագների, տեքստի վերաբերյալ հստակ ցուցումներ էին ստանում:

Ժամանակի ընթացքում առանձնացվում է լիթուրգիական դրամայի երկու փուլ. Սուրբ Ծննդյան և Զատկական: Սուբ Ծննդյան փուլում ներկայացվում էին աստվածաշնչյան մարգարեությունները, որոնք կանխագուշակում էին Քրիստոսի ծնունդը, հովիվների այցելությունը մանուկ Հիսուսին, մոգերի այցելությունը, Քրստոսի ծննդյան գիշերը, սպանված մանուկների համար Ռաքելի ողբը:

Զատկական տոների փուլում ներկայացվում էին Քրիստոսի հարության տեսարանները: Այս փուլին է պատկանում այս ժանրի նշանավոր «Փեսացուն, կամ իմաստուն Կույսերը և անխելք կույսերը» լիթուրգիական դրաման գրված 11-րդ դարի վերջին կամ 12-րդ դարի սկզբին:

Սկզբնական շրջանում լիթուրգիական դրաման ստատիկ էր և խորհրդանշաններով հագեցած: Հետագայում ավելի կենդանի և գործողություններով է կառուցվում, աստիճանաբար ավելանում են կենցաղային դետալներ, և որոշ կատակերգական էլեմենտներ, աշխարհիկ հագուստներ: Պարզեցվում են նաև կատարման շարժաձևերը: Ոճավորված ժեստերը փոխարինվում են առօրեականի: Եթե նախկինում լիթուրգիական դրամայի ներկայացումը տեղի էր ունենում մի տեղում՝ եկեղեցու կենտրոնում, ապա հետագայում այն զբաղեցնում է ավելի մեծ տարածք, որն ընդգրկում էր գործողության տարբեր վայրեր (Երուսաղեմ, Դամասկոս, Հռոմ, Գողգոթա): Առաջանում է բազմապալանությունը. միաժամանակ մի քանի գործողության վայրի ցուցադրություն: Կատարելագործվում է նաև լիթուրգիական դրամայի բեմադրական տեխնիկական կողմը: Օրինակ՝ հնարավորություն է ստեղծվում ցույց տալու Բեթղեհեմյան աստղի շարժումը, անհետացման տեսարանների համար սկսում են հատուկ դռնակներ օգտագործել, ինչպես նաև ամբարձիչներ, որոնցով ցուցադրոմ էր Քրիստոսի համբարձումը: 

Լիթուրգիական դրամայում աշխարհիկ թեմաների ընդգրկումն իր ազդեցությունն է թողնում նաև ներկայացման կազմակերպման, մասնակիցների, խաղաոճի, արտաքին կազմակերպվածքի վրա: Աստճանաբար դադարում է եկեղեցական ծես լինելն ու կորցնում կապը կրոնական տոնացույցի հետ: Ներկայացումները ցուցադրվում էին տոնավաճառի օրերին: Լիթուրգիական դրամային հատուկ լատիներեն լեզուն այս պարագայում անհասկանալի էր, ուստի դրանք սկսում են խաղացվել ժողովրդախոսակցական լեզվով: Այս հանգամանքով պայմանավորված սկսում են օգտագործել առավել մատչելի թեմաներ:

Լիթուրգիական դրամայի երկրոդ շրջանը անվանում են կիսալիթուրգիական դրամա, այն թվագրվում է 12-րդ դարին: Կիսալիթուրգիական դրամաները այլևս չունեին այն խիստ կրոնական կառուցվածքը, որը հատուկ էր լիթուրգիականին: Կրոնական ներկայացումներում ներառվում են առօրյա թեմաներ, կենցաղային գծեր: Եկեղեցում հավաքված ամբոխն արդեն իր ճաշակն էր թելադրում: Ներկայացումը եկեղեցու գավիթ տեղափոխելու հանգամանքով պայմանավորված փոխվում է նաև ներկայացման արտաքին ձևը: Դրանում  օգտագործվող բազմապլանությունը այստեղ ավելի մեծ թափով է զարգանում: Սատանաների, այսպես կոչված «դիվական գործողությունը» (diableries) առավել սիրված էր ժողովրդի կողմից: Շաունակվում էր այն ավանդույթը, որ սրբերի դերերը հոգևորականներն էին խաղում, իսկ գործողությունը ուղեկցվում էր երգչախմբի երգեցողությամբ, որոնք լատիներեն եկեղեցական երգեր էին երգում:

Կիսալիթուրգիական դրամայի հայտնի օրինակ է 12-րդ դարում գրված «Գործողություն Ադամի մասին» դրաման (լատ. Ordo representacionis Ade, ֆր. Jeu d'Adam, մոտ 1150թ.) ստեղծված Անգլիայում: Դրաման կազմված է երեք պատկերներից. «Ադամի և Եվայի արտաքսումը դրախտից», «Կայենը սպանում է Աբելին» և «Մարգարեություններ»:

Առավել հայտնի լիթուրգիական դրամաներ են «Փեսացուն» (ֆր. L'Époux, 1125-ից 1150 թթ-ի միջև., «Անտիքրիստոսի խաղը» (լատ. Ludus de Antichristo, մոտավորապես 1160թ.), «Բարեգործների մասին գործը» (լատ. Ordo virtutum) Հիլդեգարդա Բինգենսկու հեղինակությամբ (1-я առաջին հրատարակությունը մոտ 1151թ., 2-րդը մոտ 1179թ.) և «Դանիելի գործը» (լատ. Ludus Danielis, մոտ 1200թ.).

Լիթուրգիական դրաման իր շարունակությունն է գտնում միստերիաներում և մորալիտեներում:

Գրականություն

Հովհաննիսյան Հ., Միջնադարյան բեմ. Թատրոն եկեղեցի հարաբերությունը և հայ հոգևոր դրաման, Երևան-2004:

Հախվերդյան Լ., Թատերագիտական բառարան, , Երևան-1986:

Театральная Энциклопедия, Том-3, Москва-1964

Мокульский С., История западноевропейского театра, том 1, , Москва-1956

Полевой П.Н., Исторические очерки средневековой драмы. Начальный период. СПб., 1865թ.

Young K. The drama of the Medieval Church. Oxf., 1933

Hardison O.B. Christian rite and Christian drama in the Middle Ages. Essays in the origin and early history of modern drama. Balt., 1965

Андреев М.Л., Средневековая европейская драма. Происхождение и становление (X-XIII вв.). М., 1989.

Театральныие термины и понятия, Под. Ред. Д. Д. Кумуков, Санкт-Петербург-2015

15.11.2021 23:23

Համահավաքեց՝ ՍՈւՍԱՆՆԱ Բրիկյան