29.10.2021  00:04

Մի էսթետ է շրջում հայ թատերասրահներում առիթից առիթ: Դա նա է՝ հենց ինքը, ով իր ստեղծագործական ‹‹Փոքր›› թատերակղզում լուռումունջ մեկը-մեկից տպավորիչ ներկայացումներ է հեղինակում՝ դույզն ինչ չխառնվելով թատերաց ճահճի ստորգետնյա հոսքերին: Դժվար չէ կռահել. խորագրի հոկտեմբերյան հյուրը թատրոնի մոգական հմտություններին տիրապետող Վահան Բադալյանն է:

Ես միշտ ինձ անծանոթն եմ փորձարկում

Տիգրան Մարտիրոսյան - Աշխատանքի փորձառություն ունես, թե մեծահասակների, թե պատանեկան տարիքի երեխաների հետ: Կերպարային զգացողության և այլ նրբությունների ի՞նչ հոգեբանական տարբերություններ կառանձացնես:

Վահան Բադալյան – Մեծահասակաների հետ աշխատանքում կարևոր գործոնն այն է, որ դու հարաբերվում ես գիտակից, որոշակի կրթական բազա ունեցող մարդկանց հետ: Երեխաների պարագայում, ավելի շատ ինտուիտիվ իմպուլսների վրա ես շեշտը դնում: Իրենք աշխարհն ամենաբաց ներվով ընկալող, ամենաանկեղծ էակներն են և նրանց հետ աշխատանքում ծայրահեղ նուրբ մոտեցում է անհրաժեշտ: Թեպետ մեծահասակների հետ աշխատանքում էլ եմ երբեմն ներըմբռնողական այդ գործիքը կիրառում, որովհետև պրոֆեսիոնալիզմ կոչվածը ինչ-որ պատեր է շարում մարդու ներսում: Բեմ բարձրանալիս շատ դժվար է, անցածդ ճանապարհը մոռանալն ու նոր ուղի որոնելը: Միևնույն է բնազդաբար անցյալի ձգողականությունն իր գործն անում է: Շատ քիչ են դերասանները, ովքեր կարողանում են զրոյական կետին գալ, վերստին մանկանալ, այսինքն՝ ասածս ինտուիտիվ վիճակով աշխարհին նայել:

Տ.Մ. - Այդ պատերը կարո՞ղ ենք պայմանականորեն մասնագիտական բարդույթ անվանել:

Վ.Բ. – Այո: Յուրաքանչյուր մասնագիտության մեջ էլ ժամանակի հետ այդ բարդույթներն ինքնըստինքյան ձևավորվում են: Նույն ռեժիսուրայի մեջ էլ իմ օրինակը կարող եմ բերել: Տարիների ընթացքում կուտակված փորձը, որ ապահովության բարձիկ է ստեղծում քեզ համար, անորոշության մեջ հայտնվելիս, ամեն դեպքում փորձում ես դրա վրա հենվել: Ստեղծագործական մասնագիտությունների դեպքում դրանից հրաժարումն ամենից բարդ ու ցավոտ արտահայտումն է ստանում:

Ներառականությունն աշխարհին

իր շարժաձևային նորարարականությամբ է գրավում

Տ.Մ.-Վերջին 10-15 տարիներին թատրոնում կարծես երկրորդ շնչառությունն է առել պերֆորմատիվ ներկայությունը: Դու վերջին հինգ տարիներին ակտիվորեն ներգրավվել ես պարային թատրոնի գործընթացներում: Ե՛վ պերֆորմանսի, և՛ պարի հիմքում մարմնականությունն է: Ստեղծագործական հոգեբանության տեսանկյունից դրամատիկական և ֆիզիկական թատրոնի ռեժիսուրաներն հուզամտածական ի՞նչպիսի տարբերություններ ունեն:

Վ.Բ.- Վերջին շրջանում տարբեր ոճերի և թատերաձևերին դիմելու հարցում, կրկին նոր ճանապարհներ փնտրելու հիմնապատճառը անկեղծ մղումն է: Ստվերների, ֆիզիկական, իմերսիվ թատրոնների, ժամանակակից պարի, թանգարանային արտ լայվի և այլ փորձակումների թիկունքում ինձ անծանոթ ինչ-որ բանը անձնական փորձով թե՛ ներքուստ, թե՛ արտաքուստ բացահայտելու ցանկությունն է: Նույն օրինաչափությամբ էլ ներառական պարի ռեժիսուրայում ուժերս փորձեցի: Այն յուրահատուկ նոր ճանապարհ բացեց. նոր մարմինների հետ շփումը նոր պլաստիկ և բեմադրական գծերի բացահայտումներ ընձեռեց: Այն բոլոր ստանդարտ հնարավորությունները, որ տալիս է դասական մարզված մարմինը, ըստ իս արդեն իր գագաթնակետին է հասել, և դրանից անդին անցնելը, բացարձակ նոր խորեոգրաֆիկ պատկերներ ստնալը գրեթե անհնար է: Իսկ ներառականությամբ դու մարմնական-շարժաձևային նոր տարրերի հետ գործ ունես: Միևնույն ժամանակ այս պրակտիկան ինքնաբերաբար սովորեցնում է սահմանափակվածության մեջ ամենաթիրախային արտահայտչակերպը փնտրել ու գտնել: Եվ ընդհանուր առմամբ, դրամատիկական-ֆիզիկական թատրոնների համեմատական անցկացնելիս՝ մարդու ամենից ազդեցիկ արտահայտչամիջոց մարմնականն եմ համարում: Դեռ ուսանողական տարիներից մեր թատրոններում գերակշռող դեկլամացիոն խոսքի արհեստական մաներան, լեզվական անորոշություններն ինձ միշտ վանել են:

Տ.Մ.- Ամեն ինչ այդքան անհու՞յս է…

Վ.Բ.- Ո՛չ քո միանգամից ոգևորվող երևակայության չափ… Վերջին շրջանում մի քանի երիտասարդների տեսնելիս՝ սկսեցի կասկածել, որ կամ բեմական խոսքի դասախոսներն են փոխվել, կամ էլ սերունդն է այլ: Նոր սերունդը եկել է այն օրգանական զգացողությանը, որն ի սկզբանե պետք է լիներ:

Տ.Մ.- Միգուցե խոսքի պլաստիկայի՞ն են սկսել տիրապետել::

Վ.Բ.- Հնարավոր է: Մեր ժամանակ խոսք և մարմին հասկացողություններն իրարից և մարդուց առանձին գոյող ամպեր էին, ու այդպես ‹‹կարգապահ›› անջատությամբ էլ անձրևում էին: Այս հարցում համամիտ եմ մի առիթով առաջ քաշածդ վարկածի հետ, որ այդ երիտասարդների խոսքային ոգևորիչ ճկունությունն ամենայն հավանականությամբ պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ նրանց դասավանդել է Մոսկվայի մեյերհոլդյան ստուդիայում ուսանած, հետևաբար նաև բիոմեխանիկայի հմտություններին տիրապետող Զարուհի Անտոնյանը:

Ինձ ապշեցնում են շաբաթը մեկ բեմադրություն հեղինակողները

Տ.Մ.-ԵԹԿՊԻ-ի Հանդեսում շեքսպիրյան հոդվածդ ի մտի ունենալով, գիտեմ, որ հետազոտական հակումներից էլ զուրկ չես: Արդ վերլուծական մտածողությունը որքանո՞վ է օգնում ու շեղում բեմադրիչ-ռեժիսոր Վահան Բադալյանին նախապատրաստական փուլից մինչև ներկայացման ավարտուն տեսքի հասնելու պահը:

Վ.Բ.- Նման ամբողջական աշխատանքի մասին խոսել կարելի է Ն.Գոգոլի ‹‹Խելագարի հիշատակարանը›› ստեղծագործության հիման վրա իմ բեմավորած համանուն ներկայացման դեպքում: Իմ բեմադրական կարիերայում դա առավելագույն հետազոտական ջանքեր պահանջող աշխատանքն էր. հեղինակի, ժամանակաշրջանի, ինչպես նաև՝ հոգեկան առանձնահատկության ու գործընթացների մանրակրկիտ ուսումնասիրություն: Նման գործելաոճի նախափորձերը ինքնուրույնաբար սովորելու ընթացքում էլ կային, բայց գոգոլյան աշխատանքից հետո միայն այն համակարգված մեթոդի վերածվեց: Ընդ որում, պետք է նշեմ, որ դա երբեք կաղապարներ չի առաջացնում քեզանում, հակառակը՝ դու այդ աշխատանքով պարզապես հարստացնում ես քո մտահոգեկանը: Հետագայում, երբ բավականին առիթներ ունեցա դրսում աշխատելու, հասկացա և համոզվեցի, որ դա միջազգայնորեն ընդունված աշխատանքային օրինաչափություն է, որին ցավոք մեզանում մատների արանքով են նայում: Ընդամենը փորձերի ընթացքում են այդ հետազոտական փուլն անցնում, այնինչ այլ երկրներում դա կարող է տարիներ տևել:

Տ.Մ.- Կատակերգություն, կարելի է ասել, մեկ երկու անգամ ես բեմադրել: Խանջյանի և Չեխովի գործերը: Ո՞րն է սակավության պատճառը:

Վ.Բ.- Չեմ կարող հատուկ պատճառ նշել: Յուրաքանչյուր նյութ, որին ես անդրադարձել եմ եղել ինտուիտիվ-ինքնաբուխ: Հավանաբար տվյալ ժամանակաշրջանում ներաշխարհիս հուզական նախատրամադրվածությամբ է պայմանավորված կատակերգություններ քիչ բեմադրելը: Երևի թե կգա ինչ-որ ժամանակ, որ ես ավելի շատ կատակերգություններ կցանկանամ բեմադրել: Միգուցե այդ պահը չգա էլ: Չգիտեմ: Գուշակության գիրկը կընկնեմ, եթե սկսեմ վստահաբար կանխանշել, թե եր՞բ, ինչո՞ւ և ի՞նչ կբեմադրեմ:

Տ.Մ.- Որակյալ, ակտուալ կատակերգությու՞ն չունենք, թե՞ ժանրն այնքան էլ հարազատ չէ գաղափարահուզական կերտվածքիդ:

Վ.Բ.- Հարցի սրումը կծայրահեղացնենք, եթե ասենք ժանրն առհասարակ խորթ է ինձ համար: Օրինակ՝ կատակերգական որակյալ ներկայացումներ մեծ հաճույքով եմ դիտում: Ուղղակի նաև կատակերգություն բեմադրելն էլ հայտնի փաստ է, որ չափազանց բարդ գործ է. հումորի զգացումն այնպիսի քմահաճ երևույթ  է, որ կարող է մեկին բավարարել, մյուսին՝ ոչ: Թեև ինձանում սուր կոմիզմին երբեմն անհրաժեշտ ցինիզմի զգացողությունը փոքր-ինչ պակասում է, բայց ես աշխատում եմ այլ ժանրերի ստեղծագործություններում պարտադիր կերպով պահպանել կատակերգական գիծը: Որպես ստեղծագործողի ինձ գրավում է երաժշտակատակերգական ժանրը: Մարդկային և ֆինանսական ռեսուրսների առկայության դեպքում ինչ-որ մի օր գերագույն հաճույքով կլասիկ մյուզիքլում ուժերս փորձեմ:

Բարդ բաներ պետք չէ փնտրել

Տ.Մ.- Բարի, բայց, ամեն դեպքում, խնդիրը, մասնավորից ընդհանրացման տիրույթ տանելով, կհարցապնդեմ: Վերացարկվենք ժանրային նրբություններից՝ գալով այսպես ասած առավել գլոբալ հարցին: Առհասարակ մեր դրամատուրգիան որպես բեմադրական նյութ որքանո՞վ է ստեղծագործական ներշնչաքդ խթանում:

Վ.Բ.- Տարիներ շարունակ այս հարցին պատասխանելիս, ես պատասխանել եմ, որ մեր դրամատուրգիայում դեռևս չեմ գտնում այն գործերը, որոնք ինձ բեմադրական աշխատանքի կտրամադրեին: Մի ինչ որ անհասկանալի վախվորածություն կար գրողների մեջ. վախենում են լեզուն կոտրել, կնճռոտ թեմաների անդրադառնալ, այսօրվա մարդու հետ լինել: Ամենը միջնորդավորված կերպով են ներկայացնում: Մինչդեռ համաշխարհային ժամանակակից դրամատուրգիայի լավագույն տենդենցներին հետևելիս ակնհայտ է դառնում, որ միջազգային տիրույթում այդ շղարշը չկա: Օրինակ՝ Ֆլորիան Զելլերը ամենապարզ փոխհարաբերություններն է իբրև կենսական նյութ վերցնում և առավելագույն խորացնում դրանք՝ հոգեբանական շերտերի ու ենթաշերտերի հաշվենկատ համակցումով: Սակայն ինչպես որ երիտասարդ սերնդի բեմական խոսքի համար ասացի, այդպես էլ ոչ ավագ սերնդի գրողների որոշ արձակ գործեր բավական հետաքրքիր են բեմավորման տեսանկյունից: Ոչ միայն բացառված չէ, այլև վստահ եմ, որ ոչ հեռավոր ապագայում կգա այն օրը, երբ որպես ռեժիսոր կանդրադառնամ այդ գործերին: Ի դեպ դրամատուրգիական դիտանկյունից մեկ-երկու պիես կամ սցենար իրենց արհեստավարժությամբ ինձ հետաքրքել են, պարզապես թեմայի առումով չեն գրավել:

Տ.Մ.- Քանի, որ թեմատիկ գրավչության գործոնից խոսեցիր, ինձ չեմ կարող այս հարցը տալու առիթից զրկել: Հետպատերազմական Վահան Բադալյանին, որպես բեմադրական նյութ վանու՞մ, թե՞ հետաքրքրում է կռվի թեման:

Վ.Բ. - Անկասկած հետաքրքրում է, և տարակույսից վեր է, որ ինչ-որ մի օր անդրադարձ լինելու այս նվիրական թեմային: Պատերազմի օրերին, երբ մտերիմներս ու բարեկամներս ռազմի դաշտից դեպքեր էին մանրամասնորեն պատմում, անկախ ինձանից մտովի  տեսարանային վերատադրության էի ենթարկում դրանք, հետո ինչ-որ մի պահի ինքս ինձ խստորեն նախատում էի երկրի համար օրհասական ժամին անգամ ստեղծագործական մղումին տուրք տալու համար: Երևակայությունս բավականաչափ պատկերներ է կուտակել ‹‹ենթագիտակցությանս արխիվում›› որոնք պերֆորմանսի, պարային կամ դրամատիկական ներկայացման տեսքով մի գեղեցիկ օր հանդիսատեսի դատին կհանձնեմ:

Տ.Մ.- Ինչու՞, այդ կենսական նյութը պարային կոնտեքստում պլաստիկական վճի՞ ռն ամբողջական չէ, թե՞ գաղափարահուզական  կողմնորոշումն է դեռևս անհասկանալի:

Վ.Բ.- Այո, նյութը ստեղծագործականորեն դեռ լրիվ չի հասունացել: Ժամանակային տարածությունը հավելյալ հիմնավորումներ է գաղափարիդ տալիս և սկսում ես վերաիմաստավորել եղելությունը:

Համավարակի լոք դաունը գեղարվեստին էկզիստենցիալ արժեք տվեց:

Տ.Մ.- Իսկ Վահան Բադալյան բեմադրիչ-ռեժիսորի տարածաժամանակային դիտանկյունն ինչու՞ է ավելի շատ կամերային-միջին տևողության մոդելին հետամտում:

Վ.Բ. - Դա իմ բիոժամանակի և բիոզգացողության հետ է կապված: Ընդհանրապես համաշխարհային թատրոնն էլ միտված է ինտիմ՝ մերձ թատրոնին: Մեծ ֆորմաների աստեղային ժամանակները չեն այլևս: Մասշտաբային ֆորմաներին դիմելու համար մեծ ասելիքներ ու մեծ հնարավորություններ են անհրաժեշտ: Իմ տարածքում միշտ ինձ հարմարավետ եմ զգացել: Իսկ ժամանակի տեսանկյունից, դա զուտ իմ զգացումն է: Օրինակ որպես հանդիսատես էլ մեկ ժամից ավել տևող ներկայացումները հազվադեպ է պատահում, որ կարողանում եմ ժամանակի զգացողության կորցրածի կլանվածությամբ դիտել: Դա գալիս է մեր կյանքի ժամանակային որակից: Անպատկերացնելի փոխվել է կյանքի դինամիկան և այդտեղ ձևավորվող կենսառիթմերն իրենց տարածաժամանակային կամքն են թելադրում: Անգլիայում քսան կամ նույնիսկ տասը րոպե տևողությամբ ներկայացումներ կան: Նրանց համար միանգամայն օրինաչափ է հանդիսատեսին հրավիրել երեկոյի երեքից չորս նման ավարտուն ներկայացումներ ցուցադրել:

Տ.Մ.- Տարածական հարմարվետությանդ առնաձնահատկությունը նկատի ունենալով ‹‹Մետրո թատրոնում›› իզուր տեղը բադալյանական առաջնախաղի չսպասե՞նք:

Վ.Բ.- Ամենայն հավանականությամբ այդտեղ իմ բեմադրությունն ակնկալելն, իրոք զուր կլինի, բայց որպես գեղարվեստական ղեկավար և տեսլական ունեցող, կարծում եմ, որ ‹‹Մետրո թատրոնը›› շատ շուտով կդառնա հետաքրքագույն հարթակներից մեկը: Եթե ամեն ինչ բարեհաջող ընթանա, մենք նախևառաջ կունենանք այնպիսի դահլիճ, որը լիովին կբավարարի ստեղծագործողի ժամանակակից պահանջներին: Կդառնա միջազգային երիտասարդական հարթակ՝ կրթական բացի լրացման բաղադրիչը պարտադիր կերպող իրենում ներառելով: Ծրագիրը մեծ ֆինանսների հետ է կապված, բայց այդ հագամանքից վախվորելն ու ոչինչ չանելը սխալ է:

Տ.Մ.- Եվ վերջին՝ ‹‹անմեղագույն›› հարցը: Մեր թատերական համակարգում մի վատ ավանդույթ կա: Կայացած գեղարվեստական ղեկավարներն իրենց փոխարինողներ չեն նախապատրաստում: Չհաշված Խանդիկյանին ու Ծատուրյանին: Դու այդ առումով ո՞ր փուլում ես:

Վ.Բ.- Որպես գեղարվեստական ղեկավար թատրոնում իհարկե ներկա եմ, բայց հիմնական դասավանդման աշխատանքը աշակերտներս են տանում: Ստեղծագործական առումով արածս գործը շարունակելու համար դեռ ուժերը չեն բավարարում, բայց վստահ եմ, որ ինչ-որ մի օր կլինի մեկն ով կշարունակի ստանձնածս առաքելությունը: Հատկապես համավարակից հետո եկա այն համոզման, որ իմ հեղինակած գեղարվեստական արժեքից առավել կարևոր է ստեղծագործական ենթակառուցվածքների ու համակարգերի ստեղծումն ու զարգացումը: Սա պետք է մեր մշակութային օրակարգի առաջնահերթությունը դառնա, որպեսզի հետագա սերունդները որոշ քայլեր մեզ նման անհարկի ավելորդ դժվարություններով չհաղթահարեն:

Մեր երկրում արվեստագետների, մասնավորապես թատերական գործիչների աշխատանքային փոխհարաբերությունները ինստիտուցիոնալ և օրենսդրական հենարաններ գրեթե չունեն:  Հենց այդ գիծն եմ այժմ իմ ստեղծագործական վարչատարածքում զարգացնում: