Սեղմիր
ԹԵՐ ԵՎ ԴԵՄ

05.09.2021  22:32

«ՀԱՅ ՖԵՍՏԻ» ՀԵՏՔԵՐՈՎ

Ավարտվեց 6-րդ «Հայֆեստ» միջազգային թատերական փառատոնը, որն ավանդույթի համաձայն` մի քանի օրերի ընթացքում աշխուժացրեց մեր քաղաքի մթնոլորտը: Երեւանն արդեն սովորել ու յուրացրել է «Հայֆեստի» «ոչ ֆորմալ ֆորմատը» (փառատոնի նախագահ Արթուր Ղուկասյանի ձեւակերպումն է), սովորել է փողոցներում տեղի ունեցող դիմակավոր ու փուչիկավոր, այս տարի նաեւ՝ աֆրիկացի դերասանների խաղին, որի մաս են կազմում ակրոբատիկան ու կլոունադան։

Արդեն հայտնի է, որ այս տարվա փառատոնի որոշ հյուրեր հրաժարվեցին Հայաստան գալ, քանի որ մեր տարածաշրջանի ոչ կայուն քաղաքական ու պատերազմական իրավիճակը վախ է ներշնչել Իսպանիայի, Նորվեգիայի ու Լիտվայի թատրոններին, որոնք գերադասել են չմասնակցել «Հայֆեստին»։ Ա.Ղուկասյանն առանձնակի ափսոսանք հայտնեց, որ մենք չկարողացանք տեսնել հատկապես իսպանացիների բեմադրությունը, սակայն կարծում ենք, որ միեւնույն է, դիտելու բանը շատ էր։

Որպես կանոն՝ «Հայֆեստը» շատ լավ մշակված ոճ, ձեռագիր ու գունեղ խորհրդանիշեր է ունենում։ Այս տարվա խորհրդանիշը կազմել էին Մասիսն ու Սիսը, կամ էլ վերացական երկու գագաթներ, որոնցից մեկը՝ ժպտում էր, իսկ մյուսը՝ տխրում էր։ Թատրոնի երկակի բնույթը խորհրդանշելով՝ նրանք շատ գեղեցիկ հայկական երանգ էին հաղորդում փառատոնին։ Իսկ փողոցային ներկայացումների ու շոուների առատությունը ստեղծում էր այն տոնական տրամադրությունը, որի շնորհիվ էլ «Հայֆեստը» դառնում էր միջնորդ՝ հանդիսատեսի ու թատերարվեստի միջեւ։

Երեւանի հրապարակում հանդես եկավ կանադացի Շոն Ռունին, ով զարմանալի էակներ էր պատրաստում փուչիկներից ու նվիրում երեւանցիներին՝ օրեցօր ավելի ու ավելի մեծ թվով հանդիսատես հավաքելով։ Եվ հենց ոչ ավանդական բեմերում ծավալվող խաղն էլ (որը «Հայֆեստի» ուժեղ կողմն է) կարող է շարունակություն ու զարգացում ստանալ Հայաստանում, քանի որ մոբիլ, ժանրային բազմազանություն ապահովող նման շրջիկ թատերախմբերը հեշտությամբ են ադապտացվում յուրաքանչյուր հողում։ Մի քիչ երեւակայությունն ու պրոֆեսիոնալիզմը հերիք են, որպեսզի երիտասարդ արտիստները կամ դերասանական խմբերը ցանկություն ունենան ծրագիր կազմել (հետեւելով նույն ժանրի այլ շոուներին) ու ելույթ ունենան մեր քաղաքների փողոցներում։ Եթե հաշվի առնենք, որքան դերասան-ուսանող է ամեն տարի թողարկում Թատրոնի ինստիտուտը, նույնիսկ զարմանալ կարելի է, թե ինչո՞ւ մինչեւ հիմա նման խմբեր չկան։ Երբ մեր քաղաքն ավանդական դարձած միջոցառումներ է անցկացնում, ապա տարբեր համայնքների ղեկավարներն ու այլ պաշտոնյաները միայն էստրադա են գործի դնում (այն էլ ֆոնոգրամայի տեսքով), գուցե նրանք տեղյակ չեն, որ կարելի է շատ ավելի ուրախ, շատ ավելի «կենդանի» ու սակավ ծախսատար թատերային խմբերի օգնությանը դիմել։ Դրանից մեր քաղաքի աուրան միայն ավելի բարի կդառնա, իսկ նման խմբերի ֆինանսավորումը հաստատ ավելի արագ իր նշանակետին կհասնի։ Այսինքն, կխոսի մեր՝ արարողությանը մաս կազմելու պատրաստակամության մասին։ Եվ եթե որեւէ համայնքի ղեկավարը որոշի դերասանների մրցույթ կազմակերպել ու իր ղեկավարած համայնքն ավելի տոնական դարձնել, հերիք կլինի մրցույթ անցկացնել, հավաքել երիտասարդների խումբ, ապահովել նրանց գունեղ ռեկվիզիտով ու ամեն շաբաթ ներկայացումներ կազմակերպել, որպեսզի մարդիկ եւ հատկապես՝ երեխաները շնորհակալ լինեն։ Ինչեւէ, դա դեռ միայն ցանկություն եւ քաղաքի փիլիսոփայությունն ընդգծելու ակնկալիք է։

Գերմանական «Անտագոն» թատրոնն, օրինակ, որն այս տարի Երեւանում ներկայացրեց «Time out» շոու-բեմադրությունը, ապացուցեց, որ փողոցային ներկայացումը կարող է ոչ միայն գունեղ, այլեւ՝ շատ փիլիսոփայական լինել։ Ժամանակը, կաղապարը, բռնությունը հակադրվում էին հավերժական բարուն, գեղեցիկին ու նորաստեղծին։ Երկար ոտնափայտերով, էկզոտիկ հագուստներով ու սանրվածքներով դերասաններն ամենաազդեցիկն էին այս տարվա «Հայֆեստում», եւ նրանց ներկայացումը հայ հանդիսատեսը շատ ջերմ ընդունեց։ Հետաքրքիր թատերային փորձ էր ներկայացրել նաեւ Ղրղըզստանի «Մեստո Դ» թատրոն-ակումբը, որը գործողությունն ավտոբուս էր տեղափոխել ու օգտագործել էր քաղաքի տարբեր հատվածները։ Երեւանի տարբեր վայրերում ավտոբուս էին նստում ուղեւոր-դերասանները, խաղարկում որեւէ դրվագ, որի շարունակությունն ու զարգացումը կախված էր լինում ուղեւոր-հանդիսատեսի արձագանքներից։ Նեղ տարածքում քաշքշուկ, կռիվ, պրովոկացիա ու սիրավեպ էր ծավալվում, իսկ որպես լավատեսական ֆինալ՝ ավտոբուսի հղի հսկիչը երեխա էր ունենում հենց ավտոբուսի մեջ՝ դրանով իսկ որոշ ժամանակով միախմբելով ուղեւորներին։ «Մարշրուտկաստան» իմպրովիզացիան մերթընդմերթ նաեւ փողոց էր դուրս գալիս ու զարմացնում, նաեւ՝ զայրացնում անտեղյակ երեւանյան անցորդներին ու վարորդներին։

Երեւանյան ուսանողները, որոնք թատերական արվեստին ծանոթանում են հիմնականում միայն «դասականացված» մատուցման շնորհիվ, այս տարի հնարավորություն ունեցան իմպրովիզացիայի կանոնների մասին տեղեկանալ ղազախական «Արտ&շոկ» թատրոնի դերասանուհիներից։ Վա՞տ էր դա, թե՞ լավ էր, դժվար է ասել, կարեւորը, որ այդ փորձն այլ էր, եւ դրանով իսկ արժեքավոր էր։ Ընդհանրապես «Հայֆեստի» առավելությունը նրանում է, որ կազմակերպիչները ոչ մի բան չեն պարտադրում, այլ՝ պարզապես առաջարկում են ծանոթանալ։ Իսկ ծանոթությունից ծագած խմորումներն ու շաղախումները թողնում են յուրաքանչյուր ստեղծագործողի հայեցողությանը։

Նորը դրամայում

Իսկ որպես կոնկրետ համագործակցության փաստ, այս տարի «Հայֆեստն» ու Բրիտանական խորհուրդը հրավիրել էին անգլիացի դրամատուրգ Մարկ Ռավենհիլին, ով Երեւանում ռուսերեն լեզվով ու չորս հայ դերասանների հետ բեմադրեց իր իսկ գրած «Կորսված դրախտ» կարճ պիեսը։ Ռավենհիլը համարվում է «նոր դրամա» էմոցիոնալ թատերագրության առաջնորդներից մեկը, ով շատ կտրուկ ձեւակերպումներով ու ոչ ստանդարտ հերոսներով (թմրամոլներով, բանտարկյալներով, ահաբեկիչներով, տարբեր սեռերի պոռնիկներով) փորձում է «արթնացնել» կոնֆորմիզմի ձգտող եվրոպացուն։ Սակայն, նույնիսկ, եթե Ռավենհիլի հերոսները հասարակության «հատակի» բնակիչներ են, նրանք իրենց մեջ կրում են այն կենդանի ու ըմբոստ շունչը, որը կորել է պոստմոդեռնիստական աշխարհից, որտեղ մարդկային կյանքը դառնում է ոչ թե մեկ ամբողջություն, այլ՝ ֆրագմենտներից կազմված խճանկար։ Ռավենհիլը՝ գալով Հայաստան ու հանդիպելով հայ լրագրողների հետ՝ ասաց. «Թատրոնը առաջ է շարժվում, եւ նրան պակասում են նոր պիեսները, քանի որ ավանդական դրամատուրգիան արդեն ժամանակակից թատրոնին չի բավարարում»։ Նրա առաջին պիեսը կոչվում էր «Shopping&Fucking», որի կենտրոնում համասեռամոլ-թմրամոլի պատմությունն էր, եւ հենց այդ պիեսը սկիզբ դրեց «նոր դրամային»՝ «new writing»-ին։ Հետագայում Ռավենհիլը գրեց 17 կարճ պիեսներից բաղկացած շարք, որի մի հատվածն էլ բեմադրեց Երեւանում։

Ռավենհիլն ասում է, որ մարդկությունը հիմա իրեն գլոբալ իրադարձությունների մասը զգալու կարիքն ունի, որ շարքային անգլիացին կամ գերմանացին՝ հեռուստացույց դիտելով ու բռնության կամ ահաբեկչության մասին լուրեր լսելով, իրեն չի նույնացնում զոհի հետ ու մտածում է՝ դա իմ մասին չէ, դա ինձ հետ կատարվել չի կարող։ Թեեւ Ռավենհիլի պիեսները զերծ են քաղաքական եզրերից, նա, այսուամենայնիվ, համարում է, որ իր գրվածի ետեւում միշտ քաղաքական խթան կա։ «Ես երբեք լուծումներ չեմ առաջարկում, ուզում եմ միայն հարցադրումներ արթնացնել հանդիսատեսի մոտ, ուզում եմ, որ մարդը սկսի մտածել եւ ընդունի, որ աշխարհում կատարվածից նա անմասն մնալ չի կարող»։ Երեւանում բեմադրած նրա ներկայացումը տեռորիզմի մասին էր։ Կենտրոնում երկու կանայք են, մեկը՝ ահաբեկչուհի, իսկ մյուսը՝ բուրժուա։ Բարեկեցիկ անգլուհին սկզբում փորձում է օգնել խոշտանգվող մարդասպան մուսուլմանուհուն, իսկ հետո՝ գերադասում է աչքերը փակել ու չտեսնել կատարվող բռնությունը, քանի որ այդպես իրեն ավելի ապահով է զգում՝ ընդունելով, որ չխառնվելն ավելի ճիշտ է։ «Ես ուզում էի հասկանալ, որքան դաժան կարող է լինել մարդը, եւ որտեղ է այն սահմանագիծը, որը բաժանում է ինքնապաշտպանությունն ու էլ ավելի սարսափելի բռնությունը»,- ասաց Ռավենհիլը։ Թեեւ «Կորսված դրախտի» հայկական տարբերակը մեծ տպավորություն չթողեց հայ հանդիսատեսի վրա, սակայն այն, անկասկած, թատերական նոր մոտեցումներն ավելի ակնհայտ դարձրեց։ Եվ եթե «Հայֆեստը» մինչ Ռավենհիլի այցը գոնե նրա որոշ պիեսների հետ ծանոթանալու հնարավորություն տար, ապա անգլիացի շատ թանկ դրամատուրգի այցն ավելի արդյունավետ կլիներ այն մարդկանց համար, ովքեր գիտեն՝ ինչի՞ մասին պիտի խոսի թատրոնը, բայց դա անելու ձեւերը չգիտեն։

Ռավենհիլի այցը Երեւան նման էր այլմոլորակայինի գալստին, քանի որ նա իր պատկերացումներով, համոզմունքներով, նաեւ՝ անթաքույց ոչ ավանդական սեռական օրիենտացիայով շատ էր տարբերվում մեզանից։ Եվ այն խնդիրները, որի վրա նա ցանկանում է սեւեռել անգլիական հասարակությանը, մեզ համար փոքր-ինչ հեռու են։ Մենք ամեն բան լավ հասկանում ենք, բայց միայն՝ վերացականորեն։ Մենք մեր հիշողության դարակներում սեփական «կմախքներն» ունենք, որոնք դուրս հանելով՝ կարող ենք զուտ հայկական ողբերգական «նոր դրամա» ստեղծել։ Մեր շուրջը լիքը դրամատիկ թեմաներ են թափառում (ասենք, բանակի կամ դպրոցի խնդիրները, քաղաքական տարբեր հայացքների տեր մարդկանց անհասկանալի հոգեբանական բախումները, մեր երթեւեկությունը, մեր անհատական ահաբեկչությունը՝ մեզանից տարբերվող մարդկանց հանդեպ)։ Մեր հասարակությունը իրեն ոչ թե միայն աշխարհի դարդուցավից է զատում, այլ՝ նույնիսկ չի էլ ուզում ընդունել, որ թատրոնը միայն զվարճություն չէ, թատրոնը նաեւ՝ կյանքի խտացման մոդելն է, որը կարող է շատ մեծ դեր խաղալ առօրյայում, եթե կյանքից չի «կտրվում»։ Իսկ «նոր դրաման» հենց դա է ապացուցում։ Եվ այս պատմական հատվածում մեզ ուղղակի անհրաժեշտ է թատրոնի բեմում սեփական հարցադրումները տեսնել, տեսնել մեր անձնական «պատերազմներն» ու ենթադրյալ հաղթանակները։

Նյութի աղբյուրը՝ 168.am 17.10.2008

ՆՈւՆԵ Հախվերդյան

05.09.2021   22:59

ԹԱՏՐՈՆԸ ԵՐԵԿ, ԱՅՍՕՐ ԵՎ ՎԱՂԸ

Որքան էլ զանազան չլինէր կատարողական իմաստով  «Հայֆեստ-2008»-ը, այնուամէնայնիւ փառատօնում կարմիր թելով մի թեմա էր անցնում. Ու՞մ կարելի է ողջ համարել ապրողներից, իսկ ում ՝ ոչ։ 8 թատրոններ ռուս-վրացական բախումի վախից հրաժարուեցին մասնակցել փառատօնին, դրա փոխարէն շատ էին Ռուսաստանից ժամանած թատերախմբերը, եւ հետեւաբար հնչեցին հարցեր, որոնք մշտապէս յուզում են ռուսական միտքը, այն է՝ պատերազմ, խիղճ, չեխովեան հարց՝ կեանքի իմաստի որոնումը։ Իսկ քանի որ Հայֆեստը իր ծրագրում ընդգրկել էր նաեւ «Սարոյեան-100» փառատօնը, ապա Չեխովը եւ Սարոյեանը միաձուլուեցին մի թեմայի մէջ՝ ինչո՞ւմն է իսկական մարդու էութիւնը, ինչպե՞ս է կեանքը մարդու մէջ յաղթում մահուանը, դարձնելով կեանքի ողբերգութիւնը տանելի եւ նոյնիսկ ուրախալի։ Սարոյեանի «Հէ~յ, ո՞վ կայ» փիէսը հոյակապ էր բեմադրել  Մոսկուայի հայկական թատրոնը (ռեժ. Սլավա Ստեփանեան)։ Սակայն ուզում եմ խօսել ոչ թէ այն ներկայացումների մասին, որոնք մեծ տպաւորութիւն թողեցին, այլ այնպիսիսնների, որոնք շարունակում են ապրել քո մէջ։

Ինչի՞ց պէտք է վախենալ

Տեսածներից ես ընտրեցի երեք թատրոններ, որոնք իմ կարծիքով ուրուագծում են ժամանակակից թատրոնի զարգացման տենդենցները։ Սակայն մինչ այդ պիտի  հանեմ ցուցակից Մարք Ռավենհիլլի (Մեծ Բրիտանիա) «Կորսուած դրախտը»։ Այս թատերագրի մասին նախապէս ասուեց, որ նրա մասնակցութիւնը  «Հայֆեստ» փառատօնին պատիւ է մեզ համար, որովհետեւ նա աշխարհահռչակ է եւ նրան նոյնիսկ մեր ժամանակների Շեքսպիր են անուանում։ Ի հարկէ, այս թատերագիրը մեծ հոնորարներ է ստանում, բայց հոնորարով չի որոշւում  արուեստագէտի մեծութիւնը, իսկ ինչ վերաբերւում է Շեքսպիրի հետ համեմատութեանը, ապա երեւի ի նկատի ունէն հռչակն, այլ ոչ հանճարը։ Եթէ համեմատենք նրանց փիէսները, ապա Շեքսպիրի փիէսի մէջ օդ կայ, իսկ Ռավենհիլլի խաղում օդը բացակայում էր եւ կարելի էր շնչահեղձ լինել։ Հեղինակի նպատակն է՝ առաջացնել վախ, ի հարկէ ֆիզիկական վախ։ Բայց դրանով արդէն զբաղւում է կինօն. ահաբեկչութիւն, անվերջ խոշտանգումներ, որից եւ փախչում ես թատրոն Հայերը, որոնք ողջ պատմութեան ընթացքում ենթարկուել են ֆիզիկական բնաջնջման, միայն մի վախ ունէն՝ հոգեւոր կորստի վախ։

«Երեք քոյրեր»

«Կնիկներ» (Бабы) Նոր փիէսի արուեստանոց թատրոնը Չելյաբինսկից ներկայացրեց «Նրանց մասին» բեմադրութիւնը։ «Նրանց մասին» դա Չեխովի «Երեք քոյրերի» մասին է, այսինքն փիէս երեք հերոսուհիների մասին։ Պիտի ասեմ, որ այս ներկայացումը (ռեժ. Ելենա Կալուժսկիխ) առաջացրեց դժգոհութեան եւ տարակուսանքի մեծ ալիք, որը շարժուեց դէպի դահլիճի ելքը։ Այսպիսով հանդիսատեսը դիմադրութիւն էր ցուցաբերում նոր ժամանակներին, քանզի ամէն սերունդ պատսպարուած է իր ժամանակում ինչպէս անառիկ ամրոցում։ Եւ ահա մեր առջեւ երեք քոյրերն էին։ Միայն երեքը եւ նրանց հարսը՝ Նատաշան, այնպէս որ Չեխովի գործող անձերի 14-ի փոխարէն 4-ը։ Ի՞նչ էին անում։ Դուրս էին գալիս ինչպէս մոդելներ, ամէն մէկը իր զգեստով, եւ ինչ-որ բան էին ասում։ Իրոք, բառերը կորցնում էին իրենց իմաստը, զիջելով տեղը գոյներին։ Գոյներն էին կրում իմաստ. Մաշան սեւի մէջ, Իրինան՝ ճերմակի, Օլգան՝ կապոյտի։ Սակայն հետզհետէ գոյների հետ մեկտեղ հնդիսատեսին սկսում էր հասնել նաւե բառերի իմաստը, իսկ արդէն վերջին տեսարանին, երբ երեք քոյրերը կանգնած էին հովանոցի տակ միեւնոյն խունացած գոյնի զգեստներով, հնչում է ի վերջոյ ամէնակարեւորը թւում է, մի քիչ էլ, եւ մենք կիմանանք, թէ ինչո՞ւ ենք ապրում, ինչո՞ւ ենք տառապում։ Չեխովին տխուր միանում է Չայկովսկին իր «Տարուայ եղանակներով», եւ յանկարծ դռան շեմին յայտնւում է մի ճամպռուկ ծիծաղելի ոտքերով եւ սկսում է քայլել, կարծես թէ զգուշացնելով, որ պէտք չէ այդքան լուրջ վերաբերուել լուրջ բաներին, ամէն ինչ մեկնելու-գնալու է։ Ի՞նչ էր ուրեմն այս ամէնը, այդ ինչպիսի՞ թատրոն էր , որտեղ դեկորացիան եւ գործող անձերը հասցուած էին նուազագոյնի, իսկ բառերը փոխարինուել գոյնով Եւ յանկարծ ես գլխի ընկայ սա ադապտացիա չէր, ոչ էլ պարզեցում, այլ բեկում էր ժամանակի մէջ։ Յիշենք, թէ ինչ էր ասում երեք քոյրերի եղբայր Անդրեյը Չեխովի փիեսում. «Ներկայ կեանքը զզվելի է, սակայն երբ ես մտածում եմ գալիքի մասին, այնպէս լաւ է լինում։ Դառնում է թեթեւ ու լայնարձակ»։ Անդրեյը չկար Չելյաբինսկի ներկայացման մէջ, բայց գալիքը, որի մասին նա երազում էր, ինձ թւում է եկաւ։ Այդպէս ինձ թուաց, երբ ես դիտեցի միւս ներկայացումը՝ Սարոյեանի  «Իմ  սիրտը լեռներում է» փիեսը, որը բերել էր Չեխիայից մի երիտասարդ հայ ռեժիսոր Անդրան Աբրահամեանը։ Այդ մասին յաջորդիւ։

Նյութի աղբյուրը՝ «Ակօս», 14. 11. 2008

ԾՈՎԻՆԱՐ Լոքմագյոզեան

485 հոգի