22.07.2021  01:03

Արմատ եւ շիվեր

Ամեն ինչ այնտեղից էր սկսել. Բիթլիսից, թեեւ Վիլյամը` Արմենակ եւ Թագուհի Սարոյանների չորրորդ զավակը այնտեղ չէր ծնվել, այլ Ֆրեզնոյում, սակայն Բիթլիսը խուժում էր նրա միտքն ու երակները` իրենից ավագ Կոզետ ու Զաբել քույրերի, Հենրի եղբոր հուշիկներով, քեռիների, հորեղբայրների, զարմիկների ասուխոսից: Հորը կորցրել էր, երբ չորս տարեկան էր, բայց հետո, տարիների հետ զորանում էր մաշող կարոտը հոր հանդեպ, եւ նա երկար հարցուփորձում էր Արշակ հորեղբորը, թե` ինչպե՞ս էր նա քայլում, խոսում, ժպտում... Ավելի ուշ կարդալով հոր ձեռագրերը, նա հորը կկոչի «քարոզիչ` առանց ամբիոնի, բանաստեղծ` առանց ընթերցողի...»: Ու մի օր, երբ լրագրավաճառի պայուսակն ուսած վազվզում էր փողոցում, նրան կանգնեցրեց Ֆրեզնոյի 20-40-ականների պարծանքը` պարտություն չունեցած ըմբիշ Արամ Ժոզեֆը (Հովսեփյան)` ճերմակամորթ, կապտաչ, գեղեցիկ դյուցազունը եւ ասաց, որ նրա հոր աշակերտն է եղել. «Պարոն Արմենակն իմ ամենասիրելի ուսուցիչն էր»: Ամեն անգամ հիշելիս Վիլյամի սիրտն ուռչում էր բերկրանքից: Պատահական զուգադիպությամբ հորական (Մինաս) եւ մորական (Պետրոս) պապերն էլ Սարոյաններն էին, թեեւ հորական գերդաստանը նաեւ Կարաօղլյաններ էր: Պատերազմի պատճառով էր դեռատի Վիլյամն աշխատում: Պատերազմը տարել էր Էսթեր մորաքրոջ Վահան որդուն, ով ծնվել էր երգի ու գեղեցիկի համար... Մայրը Ֆրեզնոյի փողոցներում ամենուր նրան էր փնտրում, փղձկում ու լալիս: Իրենք էլ էին լալիս, երբ քրոջ նվագակցությամբ Վահանի երգերն էին երգում, իսկ մայրը մտնում, հանգստացնում էր ու հեռանում ննջարան: Մի անգամ Վիլյամը դռան ճեղքից նայեց ու տեսավ, որ մայրը, սեղանին դրած Վահանի նկարի առաջ, լալիս էր ու «գլուխն օրորում, ինչպես հին էրգրի մարդիկ»: Տարիներ հետո նա կգրի. «Գերդաստանի բոլոր ճյուղերն ապրում էին համատարած աղքատության մեջ, բայց խենթություններով, որ հպա՛րտ են ու ազնի՛վ» Գերդաստանից կհիշի մի քեռի Խոսրով, որ ցնորվում էր էրգրի կարոտից, երբեմն մռնչում ու իր բամբ ձայնով խլացնում էր շուրջը, իսկ հուզված մերձավորներին հորդորում էր. «Կարեւորություն մի տվեք»: Կհիշի մի քեռի Մելիք, որ արեւելյան իմաստասերներով էր տարված ու երազում էր նռնենիների այգի գցել. ունեցած-չունեցածը մսխեց, ունեցավ, բայց ոչ մի շահ չունեցավ. դառը-դատարկ նստեց: Նրա բոլոր քեռիների ու զարմիկների ցոլքը կտեսնենք Սարոյանի մեծուփոքր պատումներում: «Բա ընտանիքի ամենամեծ խելա՞ռը` քեռի Ջո՞րդին», որ գիշերուզօր կիթառ էր նվագում ու երգում, Արամի ուղեկցությամբ գնաց մի անգամ ձմերուկի բերքահավաքի, որ ընտանիքին մի քիչ փող բերի, շատ ուրախացավ, որ իրենից առաջ բերքը հավաքել են... «Ասպարեզ» թերթը մայրը երեխաների համար բարձրաձայն կարդում էր, ու նրանք իմանում էին հին էրգրի կորուստների ու թշվառության մասին... Իսկ իրենց մոտ հաճախ էին երեւում հայրենակիցներ, որոնք եկել էին բախտ գտնելու, իրենց սիրտը հարազատ լեռներում թողած: Լյուսի տատի, Թագուհի մոր ազգային ճաշերը, սովորույթները արմատացել էին Վիլյամի մեջ ու չնայած չնվազող կարիքին՝ դարձել ընտանեկան քաղցրություն, որը հետո ողջ կյանքում փնտրեց ու չգտավ... «Ուր կուզես գնա, տնից լավ չկա». սա ասում էր ինչ-որ չափով աշխարհաքաղաքացի Վիլյամ Սարոյանը, որ ապրում էր մեծ քաղաքներում եւ վայելում կյանքը լիուլի: Առաջին մեծ հոնորարով 1935-ին եկավ Մոսկվա, որ այնտեղից գա Հայաստան: Մի կոմպոզիտորի տանը լսեց նրա մշակած հայկական մեղեդին, այնքան հափշտակվեց, որ խնդրեց կրկնել... Հետո, գիշերվա ժամը 2-ն անց կեսին հյուրանոց գնալիս, կտրեց Կարմիր հրապարակը. Կուտաֆեի կամրջով անցնելիս, ներսում հնչող մեղեդուց շնչահեղձվում էր... Կանգ առավ եւ, մեն-մենակ զգալով, սկսեց հոնգուր-հոնգուր լալ... Էրգրի պատկերը, կարոտն ու թշվառությունը ծակում-մտնում էին նրա մաշկի տակ, ցավ դառնում հոգում ու մտնում յուրօրինակ մի «Նեսոսի պատմուճան», որից նա պրծում չունե՜ր: Հետո այդ ամենը ցոլանալու էր նրա մեծուփոքր պատումների էջերից, իսկ ամենից շատ՝ Մաքքոլի ընտանիքի նրբին զգայումների ու անտես սարսուռների միջից («Մարդկային կատակերգություն»), Վեսլի Ջեկսոնի ընտանիքի խաղաղուն տեսլականից, դառնալով ընտանեկան մի քաղցրություն, որ անհաս մնաց նրան: Օտար կնոջ հետ չգտավ իր կյանքի օազիսը, մի քիչ էլ խորթացավ զավակներից եւ օր ծերության քաշվեց իր սիրելի օրրանը՝ Ֆրեզնո, տունտեղ դրեց, լավ այգի գցեց, որի բերքը բաժանում էր հարեւաններին, սակայն միայնակության զգացողությունը չփարատեցին ո՛չ այցելուները, ո՛չ մտերիմ-բարեկամները: Կյանքի վերջին տարիների օրագրային նշումներն անձկության եւ հիվանդության դեմ մաքառումի տարիներ էին: Կյանքի վերջում նա կասի. «Կարծեք աշխարհը պիտի փոխեմ, որ քաոս մըն է»: Միայն մի բան էր սփոփում, որ նա մեծացավ, զորացավ, ճանաչ դարձավ ու իր ազգը ճանաչ դարձրեց, հասցրեց ցույց տալ իր ժողովրդի հոգեւոր բարձր արժանիքները, ազնվական ու իմաստուն վարքուբարքը, բարությունը, արժանապատվությունը եւ իր կիզող սերը՝ ակունքների, ամենայն ազգայինի հանդեպ... Եվ հենց դրանով նա զանազանվեց բոլոր գրողներից, իսկ օտարագիր հայ գրողների մեջ ոչ ոք այնքան հայ չեղավ, որքան՝ մեր «բարի հսկան», աշխարհի ու մարդկության բարության եղջերափողը՝ ՄԵԾՆ ՎԻԼՅԱՄ ՍԱՐՈՅԱՆԸ:

Զօրուգիշեր գրադարաններում էինք. Միլտոն ու Թեքերեյ, Լեսինգ ու Դիդրո էինք կարդում, բայց Սարոյանին, որ աշխարհը գիտեր ու համարում էր դարի առաջատարների՝ Շ. Անդերսոնի եւ Ջ. Լոնդոնի շարունակողը, մենք չգիտեինք: Նույնիսկ առաջին այցից (1935 թ.) հետո էլ չիմացանք. ոչ մի տող մամուլում, լոկ հանդիպումներ՝ Չարենցի, Մահարու, Թոթովենցի հետ, որ շատ ուշ էինք իմանալու...

... Լինելով բարձրահասակ, բարետես ու առինքնող երիտասարդ՝ Սարոյանը վաղ արժանացավ թատրոնի ու կինոյի գործիչների ուշադրությանը, նկարահանվեց պաստառին, իսկ առաջին պիեսները՝ «Իմ սիրտը լեռներում է» եւ «Քո կյանքի ժամանակը» (1939 թ.) անմիջապես դարձան Հոլիվուդյան թատրոնների ընդունված խաղերը: Հայ բեմում Սարոյանը հայտնվեց 1961-ին՝ Աճեմյանի տեսլականով, ով նույնպես այրվում էր հին էրգրի կարոտով... Փորձեք կարդալ «Իմ սիրտը լեռներում է» ու չհամակվել նրա գերող մեղեդայնությամբ, ներքին հուզական ազդակներով: Այնքան ոչ թատերական, որքան պոետիկ ու մեղեդային: Եվ խաչվեցին ու բռնկվեցին՝ գրչի ու բեմի հանճարները եւ այնպես լրացրին միմյանց, որ դժվար էր զատել:

... Աղքատիկ բակ, մի թախտ եւ Ջոնին. համակ շարժում ու մեղեդի մանչուկ, որ ոստում է՝ գլուխկոնծի տալու անհաջող, ի վերջո հաջող փորձեր անում... Ապա՝ զառամ Մեք Գրեգորն ու նրա «մեղեդին», որ սկսում է մի բաժակ ջրով:

- Երիտասարդ, կարո՞ղ ես մի բաժակ ջուր բերել մի ծերուկի, որի սիրտն այստեղ չէ, այլ լեռներում: «Մեղեդին» շարունակվում է հետաքրքրասեր մանչուկի անհամար հարցերով եւ հանց լեյտմոտիվ՝ ծերուկի ջրի խնդրանքով... Միջամտում է Բեն Ալեքսանդրը, ու հետո «մեղեդին» շարունակում են հայրը, Մարեն, փոստատար Հենրին, որն ուզում է Ջոնիին սուլել սովորեցնել... Հետո կխուժեն ավելի կոշտ ձայներ՝ պատերազմի, խեղված աշխարհի ձայները, եւ կհետեւեն հեգ Բեն Ալեքսանդրի ընդվզումները... Իսկ մազապուրծ մի Մարե շարունակ ավելը ձեռին իր դուռնուդուրսը կիստակի, երբեմն «Կանչե կռունկ» կմռմռա, երբեմն թոռան վրա կհերսոտի. «Հորի՞ կըմոռնաս քու անուշ բարբառ»... (Խաչիկ Դաշտենցի հրաշալի թարգմանությամբ): Այսպես շարունակ ապրեցնողն ու չապրեցնողը կթափվեն մեր հերոսների գլխին, եւ նրանց կռիվը կգնա, կհյուսվի կյանքի հավերժական հանգույցներին... Բայց սարոյանական պատումը չի՜ կարող անհույս մռայլով պատել մեզ: Կան մարդիկ, որոնք իրենց պատառը սիրով կկիսեն չունեցողների հետ ու թեեւ Ջոնիի ընտանիքը, կորցրած իր ապաստանը, մաղախն ուսած, կգնա ուրիշ հանգրվան գտնելու, բայց մանչուկը կտեսնի ու կիմանա, որ «աշխարհում ինչ-որ բան սխալ է»:

Ասենք, որ «Իմ սիրտը լեռներում է»-ն՝ իբրեւ բեմական հանճարի շատրվանում, մի տեսակ «ջրբաժան» եղավ թատրոնի՝ մինչ այդ եւ հետո եղած պատմության համար: Դա մի այնպիսի սրբազան ծես էր ու արարում, որ թատերախոսները կարկամեցին... Միայն պոեզիայի ու մտքի հանճարը՝ Պարույր Սեւակը պոռթկաց ու մի այնպիսի երկար էսսե ոգեց, որ ավելի շուտ, թատրոնի թեմայով հրավառություն էր, որով «քանդակեց ու նկարեց» դերակատարներին, որոնք մեր թատրոնի քրմերն էին... Չասե՞նք, որ Մեք Գրեգոր-Հրաչյա Ներսիսյանը, արդեն վատառողջ, ախտահարված թոքերի վերջին շունչն էր փչում կերպարին... Արուս Ասրյանն իր Մարեով համարյա անխոս դերից գլուխգործոց ստեղծեց՝ հայոց վշտի հետ նաեւ սուրբ ավանդապահության եւ կենսունակության պատգամներ թողնելով հետնորդներին: Բեն Ալեքսանդր-Բաբկեն Ներսիսյանն էլ մի բանաստեղծ էր, որ ինչպես Սարոյանն է գրել՝ ընթերցող չուներ..., քանզի չար ժամանակում էր աշխարհ եկել: Եվ, այնուամենայնիվ, Սեւակի մեծագույն ներշնչանքը Վարդերեսյան-Ջոնին էր, որի յուրաքանչյուր բառն ու շարժումը, հնչերանգն ու կեցվածքը պոետը դրվագել էր իր խոսքում:

«Մի առանձին հիացմունքով պիտի նշել Վ. Վարդերեսյանի, հիրավի, մեծ հաջողությունը: Նրա Ջոնին համակ լույս է, մի պայծառություն, որ անդրադառնում է հանդիսատեսի հոգում: Ոչ մի ավելորդ դիմախաղ, ոչ մի անհարկի շարժում, ոչ մի անտեղի ելեւէջ: Վարդերեսյանն այնպես է վերամարմնավորվել Ջոնիի մեջ, որ երկար ժամանակ հեշտ չէ երեւակայել մեկ ուրիշ Ջոնի, մինչեւիսկ մեկ այլ ձայնով ու շարժուձեւով»: Ավելին՝ Սեւակն առաջարկում է ամբողջ բեմադրությունը եւ որոշ կերպարներ «սրբագրել Ջոնիով»: Եվ սեւակյան պահանջից զերծ չեն մնում ոչ Բաբկեն Ներսիսյանը, ոչ նույնիսկ Հրաչյա Ներսիսյանը: Կարիք կա՞ ասելու, որ աճեմյանական արարումի բարձր մակարդակն էր Սեւակին լիցքավորել ու նետել բարձունքներ, որտեղից էլ թելադրված էին պահանջները: Այս առիթով ես անհրաժեշտ եմ համարում ինչ-որ բաներ հանգամանել, որպեսզի չմոռացվեն, չկորչեն:

1961-ին Հրաչյա Ներսիսյանը հեռացավ, եւ Մեք Գրեգոր շարունակում էր խաղալ Վահրամ Փափազյանը: Խաղում էր ինչ-որ անիմանալի ներշնչանքով, ինքնամոռաց: Նրա առողջական վիճակն էլ գնալով վատանում էր, եւ բժիշկներն արգելում էին խաղալ: Բեմական գլուխգործոցի կյանքը երկացարնելու նպատակով պատրաստվեց նոր Մեք Գրեգոր՝ Հովհաննես Ավագյանը, բայց Փափազյանը ոչ մի ներկայացում բաց չէր թողնում: Ինքն էլ գիտեր, մարդիկ էլ գիտեին, որ նման սրտով ամեն պահ կարող էր վրա հասնել անխուսափելին... Նա միտումնավոր էր թատրոն գնում, որ մարեր բեմումՙ վերջին սիրած դերով, շեքսպիրյան խոսքը շուրթերին... Ամբողջ Երեւանը գիտեր եւ տագնապով լցվում էր դահլիճ՝ պաշտելի արտիստի վերջին բոցկլտումը վայելելու: Եվ ներկայացումը դառնում էր տագնապով ու սարսուռով լեցուն յուրօրինակ ծես: Պատկերացնո՞ւմ եք, թե Փափազյանի խաղընկերնե՞րն ինչ էին զգում... Վերջին անգամ սուր նոպայից հետո Փափազյանը իրեն հատուկ վարպետությամբ սրտաբանին միամտացրեց, տուն ուղարկեց եւ անմիջապես սլացավ թատրոն: Դա 1967 թ. դեկտեմբերի 14-ն էր: Բեմ մտավ, խաղաց, շնչահեղձվեց, թպրտաց ու հանգավ... անշարժացավՙ սովորականից ավելի երկար... Բեմում ու դահլիճում մարդիկ շնչահեղձ էին լինում... Բայց նրա «բախտը չբերեց». ինչպես ինքն էր ասում՝ տերը նրան ավելի երկար կյանք էր պարգեւել... Իսկ երբ ուշքի եկավ... ծափերից ու «բռավոներից» թվում էր՝ թատրոնի տանիքը կփլվի... Այսպիսին էր այն մթնոլորտը, երբ մեր բեմի մեծերը Սարոյանի «Իմ սիրտն» էին խաղում:

Սարոյան-Աճեմյան հրաշքը՝ ձեւի ու բովանդակության առումով նոր ու թարմ արտահայտչամիջոցներ բերեց թատրոն: Առաջին ներկայացումն էր, որ սկսում եւ ավարտվում էր մի շնչով, առանց ընդմիջումի: Մարդիկ մի շնչով էլ ապրում, հուզվում ու հրաժեշտ էին տալիս իրենց սիրելի դարձած հերոսներին: Հապա մարդկային փոխհարաբերությունների նախածին բնականությո՞ւնը, որ նույնպիսի ոճաբանություն պարտադրելով, կամա-ակամա արմատավորում էր սարոյանական թատրոնի նորաշունչ հաստատումները: Զուր չէր, որ Սեւակը մի խիստ էական դիտողություն էր արել Բեն Ալեքսանդր-Բ. Ներսիսյանին՝ խաղալ ոչ թե ապաշնորհ, այլ օժտված բանաստեղծի: Սա շատ կարեւոր էր՝ երկի գաղափարական ու մարդկային տեսակետից: Նկատենք նաեւ, որ այս ներկայացման քնարական ու դերասանական խաղի ոճաբանությունը հետո վճռորոշ դեր էր խաղալու նորածին հեռուստաթատրոնի գեղագիտական սւզբունքների մշակման տեսակետից եւ զուր չէր, որ հենց նրա առաջատար դերակատարներն էին (Վ. Վարդերեսյան, Բ. Ներսիսյան) դառնալու էկրանի թատրոնի առաջին արտիստները:

1978-ին իմացանք, որ Սարոյանը ծանր հիվանդ է: Հիշում եմ՝ ինչպիսի երանությամբ սկսեց թատրոնն աշխատել «Խաղողի այգին» պիեսի վրա: Աճեմյանը հրավիրել էր Սարոյանի պոետիկային հարազատ ռեժիսորի՝ Հենրիկ Մալյանին, իսկ ձեւավորումն ինքն էր անում: Ու մինչ բեմադրությունը կավարտվեր, լսեցինք Սարոյանի մահվան բոթը եւ կտակը՝ աճյունի մի մասը Հայաստանում ամփոփելու մասին: Այնպես որ, 1981-ին բեմադրությունը դարձավ մեր մեծ հայրենակցի հրաժեշտի արարողություն: Իհարկե, բեմադրությունն այն չէր եւ մինչեւ օրս առեղծված մնաց, թե ինչպե՞ս կարող էր գերազանց ռեժիսորի ու նույնպիսի դերակատարների մասնակցությամբ բեմադրությունն անհաջողության դատապարտվել: Հենց սկզբից հանդիսասրահի վրա իջավ թոշնածությա՞ն, թե՞ հոգնածության պես մի բան, որը չփարատվեց մինչեւ վերջ: Բոլորս կարկամել էինք, եւ միայն լռությունը խզեց Լեւոն Հախվերդյանը, ամենայն խնամքով վերլուծեց բեմադրական յուրաքանչյուր լուծումն ու դերակատարումը՝ անթաքույց դրվատանքով խոսելով դերակատարների՝ Սոս Սարգսյանի (Գրիգոր Թորգոմյան), Ժան Էլոյանի (Մակար), Շաքե Թուխմանյանի (Շաքե) եւ նույնիսկ երկրորդական կերպարների ընդունելի դերակատարության մասին, սակայն գտավ, որ վրիպումը վերամարմնավորման կերպին է վերաբերում: Նույնիսկ հաջողված դերակատարումների մեջ կան խոսքի, երանգի ինչ-որ ընդգծումներ, որոնք մեղանչում են սարոյանական գեղագիտությամբ դեմ: Հախվերդյանը շրջանառում է Դ. Դեմիրճյանի «անմտադիր խաղի» արտահայտությունը եւ նշում՝ «մտադիր» մատուցման պահերը (եթե այսօրվա բառերով արտահայտենք՝ «պատվերով», «սարքված» է նշանակում): Սա էր, որ ցոլանում էր ոչ միայն հայրենիքի մասին եղած տեքստերում, այլեւ բեմում օգտագործված առարկաներում (հենց նոր թողարկված արծաթափայլ խաղագնդակ, տարազի տարրեր, պարեր եւ այլն): Այսօր տարիների հեռվից ինձ այնպես է թվում, թե անհաջողության մեջ որքան էլ զարմանալի, որոշակի դեր էր խաղացել Մալյանի կինոմտածողությունը: Հենց այն, որ գլխավոր դրական դերը վստահել էր էկրանի իր նախասիրած արտիստին՝ Սոս Սարգսյանին՝ ինչ-որ տեղ «մոռանալով» էկրանի ու ավանդական թատրոնի տարբերությունները: Հնարավո՞ր է արդյոք աչքը կտրել էկրանից, երբ այնտեղ Սարգսյանի աչքերն են: Հնարավոր չէ: Իսկ այստեղՙ բեմում այլ է, բեմական կերպարն ընկալվում է ամբողջության մեջ, մարմնի, պլաստիկայի, միջավայրի մեջ եւ այն աներեւույթ զորությամբ, որ բեմական հմայք ենք կոչում... Կենտրոնական գաղափարակից, խորհուրդ կերպարը ավանդական բեմում շատ ավելի մեծ ու բազում պահանջներ ունի, քան էկրանում է: Բացի այդ, ամբողջ բեմում իշխում էր հենց նոր կառուցված հսկա, լայն պատուհաններով կերպարը, մինչդեռ պետք է իշխողը լիներ խաղողի այգու կերպարը:

Օտար հողում կորովի հայորդի Գրիգոր Թորգոմյանը իր երազած մուսկաթի այգին է հիմնել, նրա խաղողով ու գինով զարմացնում է ամենքին, բայց բանկին հողի հարկը մուծել չկարողանալու պատճառով՝ ամեն ինչ կորցնում է: Հողատերն այն վաճառում է ուրիշի, որը քանդելու եւ ինչ-որ զվարճանքի հաստատություն է հիմնելու... «Խաղողի այգին» բեմի լույսերին արժանացավ ընդամենը երեք անգամ... Ախր ամեն ինչ արված էր՝ փայլուն բեմադրություն ստեղծելու համար: Թարգմանիչ Խաչիկ Դաշտենցը Մակարի խոսքը մշո բարբառով էր թարգմանել, իսկ Մխիթարինը՝ Վանի եւ դերակատարները՝ Ժան Էլոյանը, Հովհաննես Ավագյանն ու Հարություն Հայրապետյանը շատ համուհոտով էին մատուցում, այլեւս չասենք Ալան Հովհաննեսի «Հայկական ռապսոդիա»-ի մասին, որով ձեւավորված էր բեմադրության երաժշտական կերպարը՝ ներառելով նաեւ Հայրիկ Մուրադյանի հրաշք երգերը... Ասենք, որ Սարոյանի պիեսն ստեղծված էր դրամատուրգիական կուռ կառույցով եւ ավարտվում էր Թորգոմյան ընտանիքի հրաժեշտի տեսարանով: Տնեցիք հավաքում են՝ ինչ կարեւոր ու թանկ է, որ անորոշ մի տեղ գնան, ապաստանեն... Հայտնվում է ընտանիքի բարեկամը եւ նրանց հրավիրում՝ իրենց հետ ապրելու եւ աշխատելու... Սարոյանի համար հոգու խարսխի՞, թե՞ պատգամի պես մի բան. ինչ էլ լինի՝ հայ մարդը չի՜ կորչի. հայրենակիցներ կան ու կլինե՛ն... Իսկ հայ արտիստները դարձյալ պիտի ճանապարհ անցնեինՙ մինչեւ Սարոյան...