27.12.2020 02:33
Idée fixe
(«Մարդիկ, գազաններ, հանգամանքներ» բեմադրությունը ռուսական դրամատիկական թատրոնում)
«Այժմ, երբ մենք սովորել ենք ճախրել օդով թռչունների պես, լողալ ջրի տակ ձկների պես, մեզ միայն մի բան է պակասում՝ սովորել ապրել երկրում մարդու նման»
Ջորջ Բերնարդ Շոու:
Մենք հաճախ ենք վերագրում կենդանիներին մարդկային հատկանիշներ և բնութագրում մարդկանց համեմատելով կենդանիների հետ: Գուցե այսպես մենք փորձում ենք հասկանալ իրականությունը, իսկ արվեստում սա թերևս ամենատարածված հնարներից մեկն է: Ռուսական թատրոնի բեմում օրերս ներկայացված «Մարդիկ, գազաններ, հանգամանքներ» բեմադրության հերոսների մեջ չկա մարդու կերպար և միաժամանակ ներկայացված բոլոր գազաններ-հերոսները մարդիկ են: Բեմադրության հեղինակները հետևել են դրամատուրգի տված գլխավոր ցուցումին և խուսափել խաղը կենդանական տարրերով լցնելուց, բեմում մարդիկ են իրենց գաղափարներով ու մտորումներով, վախերով ու ցանկություններով: Ճիշտ է, նրանց տեքստի մեջ նշվում է իրենց պատկանելությունը մեր կրտսեր եղբայրների այս կամ այն ցեղին, բայց պահվածքը կատարելապես մարդկային է և անգամ մեկ-երկու տեղ երևացող որևէ գազանին հատուկ շարժումները հանդիսասրահից ընկալվում են որպես տվյալ մարդու բնավորության առանձնահատկությունների դրսևորումներ: Սա է ամբողջ բեմադրության ոճը՝ մարդկանց հետ խոսում են մարդկային լեզվով, ձգտելով առավելագույնս լինել պարզ, անմիջական, իհարկե կերպարի ուրվագծած շրջանակում: Հենց այս տրամաբանության մեջ կփորձենք խոսել այս տարվա վերջին պրեմիերայի մասին:
Ժամանակակից դրամատուրգիայի ընտրությունը տվել է բեմադրող ռեժիսորին (Կարեն Ներսիսյան) լավ հնարավորություն խոսելու այն մասին, ինչն արդեն իսկ կա հանդիսատեսի մտքում, առարկայացնել այնպիսի պատկերներ, որոնք հեշտությամբ իրենց արձագանքը կգտնեն սրահում: Այստեղ հիմնական խնդիրն այն է, որ բեմադրվել է տասնմեկ պիես, որոնք միավորվում են մի պիեսում: Ներկայացման ամբողջականությունը չի կարող ապահովվել միայն հեղինակի ոճով (որը պահպանված է նաև բեմադրության մեջ): Ոճական միասնությունն իհարկե լավ է, բայց բավարա՞ր է արդյոք: Անցումները մի պիեսից/տեսարանից մյուսին բեմադրողն իրականացրել է սահուն, տարածությունը կազմակերպված է ազատ, վայրի փոփոխությունը մատնանշող առանձին սակավ դետալները, որ իջնում են վերևից կամ արագ բերվում ընթացքում, հիմնականում բարակ ուրվագծերով են ստացվել, թափանցիկ շղարշով և թույլ են տալիս դերասաններին շարժվել, իսկ հանդիսատեսի հայացքին՝ շնչել:
Դերասանական կազմից որևէ մեկին առանձնացնելը դժվարէ, խաղը հավասար էր և դա առավելապես դրական է պետք գնահատել: Ներկայացման ընթացքը չէր տատանվում, հոսում էր նախանշված հունով: Բեմում տասնինը դերակատար էր գործում և բոլորն էլ, ըստ էության, փոխանցում էին թե՛ դրամատուրգի մտքերն ու դիտարկումները, թե՛ իրենց կերպարների ապրումներն ու ներքին վիճակի փոփոխությունները: Հիմնական բարդությունը, որ դերասանները հաղթահարել էին, կերպարների ներսի կենդանական ու մարդկային էության համադրումն էր: Եվ երկու խնդիր, որ գալիս են գրական հիմքի առանձնահատկություններից, և որոնց պարագայում հաջողություններն ավելի սակավ են: Նախ՝ ներքին շարժումը փոքր է, կա վիճակ, որն առանձնապես չի փոխվում: Դերասանների հնարավորություններն այսպիսի դեպքերում սահմանափակվում են վիճակի հանգամանալից և պարզ ներկայացմամբ, չկա փոփոխությունների շղթա, որ ցույց կտա մեզ, թե որտեղից և ուր հասավ այս կամ այն հերոսը:
Մյուս հարցը փոխկապակցված է. տասնմեկ պիեսը որպես մեկ ամբողջություն կառուցելիս բեմադրողը ներգրավել է բավական մեծ կազմ, սակայն ներկայացումն իր բնույթով կամերային է՝ մեծավ մասամբ մեկ կամ երկու հոգի գալիս են բեմ ու խոսում հանդիսատեսի հետ իրենց ապրումների մասին: Եվ դերասանների կատարած աշխատանքը նմանվում է ուսանողական ելույթի, քննության, որտեղ աշակերտները հերթով գալիս ու ցուցադրում են իրենց ունակությունները, հմտությունները, խաղարկում են տարբեր էմոցիաներ, բայց դուրս է մնում թատրոնի մյուս կարևոր բաղադրիչը՝ փոխհարաբերությունները: Բնական է, որ խնդիրը թելադրված է պիեսով, սակայն հնարավոր էր նաև գտնել այլ վճիռներ, գուցե երկու-երեք դերասանների հանձնել բոլոր կերպարները, գուցե ինչ-որ հավելումներով լայթմոտիվի պես կապել պիեսները (արդյունքում նաև կերպարներին) իրար, գուցե որևէ այլ վճիռ: Չենք ուզում ստեղծագործական պրոցեսում «հուշարարի» դեր ստանձնել, սակայն այստեղ որոշ անհարմարություն կար: Եվ մի խնդիր, որ առկա էր դերասանների մեծ մասի մոտ և որի մասին արտահայտվել էին նաև նախկինում. խոսքի արտաբերումը տեխնիկապես պետք է լինի անթերի, այնպես, որ ուշադրություն չգրավի: Կարծում եմ արտիստներն իրենք էլ կարող են առանձնացնել խնդիրը և աշխատել իրենք իրենց վրա, եթե միայն ձայնագրեն իրենց և լսեն: Նման է նրան, որ լսես լավ երաժշտություն, սակայն բարձրախոսը լինի խոտանված և ամբողջ ընթացքում մեղեդին ուղեկցվի ինչ-որ ֆսոցով:
Խոսել բեմական դրությունների մասին այս բեմադրության պարագայում այնքան էլ չի ստացվում՝ իրականում նման բան տեսանք միայն երկրորդ դրվագում՝ լեմինգների վազքում և թութակներին նվիրված հատվածում: Պատճառը պարզ է և նշված վերևում. սրանք տասնմեկ տարբեր պիեսներ են և հերոսներն իրար հետ չեն հաղորդակցվում, հերթով գալիս են, ներկայացնում իրենց պատմությունները (թեպետ ավելի ճիշտ կլիներ ասել՝ աշխարհընկալումն ու մղումները) և զիջում տեղը հաջորդին: Իսկ քանի որ պիեսների կեսում միայն մի կերպարն է խոսում, մնացածում՝ երկու-երեք, առանձնակի փոխահարաբերություններ չեն երևում անգամ գրական հիմքում, որպեսզի ռեժիսորից էլ ակնկալենք դրանց տեսանելի դրսևորումը ֆիզիկական գործողության մեջ: Վերոնշված երկու դրվագները տարբերվում են: Երկխոսող լեմինգներին ավելացվել էր վազող խումբը, որը չէր խանգարում մեզ հետևել զրույցին, բայց օգնում էր փոխանցել աճող լարումը, որ պետք է բերի հասցնի ժայռից անհասկանալի պատճառներով օվկիանոսը նետվելուն: Թութակների դրվագում մի փոքր այլ է՝ բեմադրողը գործողություններով պարի նման մի նախաբան է կառուցել, որտեղ երևում են երկու թութակների հարաբերությունները: Այստեղ թեպետ գործի է դրվել երևակայություն, շարժումները բազմազան են, սակայն պարզ չէ դրանց նպատակը, կարծես կենդանիների սեռական կապի փոխակերպումը լինի: Ինքնին դրանում վատ բան չկա, միայն թե պարզ չէ, թե ինչ գեղարվեստական խնդիր դրանով պետք է լուծվի. պատկերը տպավորություն գործում է, անգամ ծիծաղ է առաջացնում, սակայն մնացյալի հետ առանձնապես չի կապվում:
Պատահական չէ, որ դրամատուրգը միավորել է իր տասնմեկ պիեսը մի ժողովածուի մեջ, որը կարող է բեմադրվել մեկ ստեղծագործությամբ, իրականում այս բոլոր պատումները նույն բանի մասին են (եվ ստեղծագործական կազմը դա ըմբռնել ու իրականացրել է): Հարցը չի սահմանափակվում մարդկանց և կենդանիների պարզ փոխաբերությամբ, սա գեղարվեստական հնար է, որ ծառայում է ավելի կարևոր նպատակի: Լա՛վ, արդեն իսկ ընդունեցինք, որ բեմում գազաններ չեն, կենդանի մարդիկ են, որ երբեմն իրենց բառերում թաքնվում են այլաբանական հերոսների հետևում, բայց ներկայացնում են բացարձակ մարդկային զգացմունքներ և վիճակներ: Առաջին հայացքից կարող է թվալ, թե դրանք տարբեր ցանկությունների դրսևորումներ են. մի տեղ հնդկահավն է երազում սաքսոֆոն նվագել սովորել, մյուս տեղում մուկը թակարդի պանիրն է տենչում, երրորդ դեպքում թութակն է բանական զրույց փնտրում և այսպես շարունակ: Բայց դրանք բոլորը նույն վիճակն են ներկայացնում՝ հերոսը կենտրոնացած է մի բանի վրա, որն ավելի կարևոր է, քան իր կյանքը: Կենտրոնացած է այնպես, որ այլ բանի մասին ոչ մտածել, ոչ խոսել չի կարողանում: Եվ այս իդեա ֆիքսը նույնպես ընդհանուր է տարբեր հերոսների-գազանների, տարբեր իրադրությունների համար: Նրանք բոլորը մի հարցի պատասխան են փնտրում՝ «Ո՞վ եմ ես»: Սա սկսում է աննկատ՝ ամեն հաջորդ տեսարանում հայտնված կերպարը խոսքի մեջ ներկայացնում է ինքն իրեն և դա տարածվում է ամբողջ տեսարանի վրա, շեշտվում է դերասանների կողմից տողերի արանքում: Անգամ լեմինգների դրվագում, ուր կարծես հերոսներն էլ լավ չգիտեն, թե ուր և ինչու են վազում, նրանք միտում ունեն հասկանալու իրենց ով լինելը, հնարավորությունների սահմանները՝ կարո՞ղ են արդյոք թռչել, կարո՞ղ են լողալ, ի՞նչ մարմաջ ունեն սեփական գլուխներում: «Ո՞վ եմ ես», սա անհատի առանցքային հարցն է, որ չի տալիս հանգիստ և չկա վերջնական պատասխանի հեռանկար: Բեմում հերոսները մաշվում են մի հարցից, որ մեր գլխում էլ է հնչում: Թերևս միայն մեկ տարբերությամբ՝ առօրյայի մեջ մենք խլացնում ենք դրա հնչեղությունը, բայց բեմը կյանքի հասարակ արտացոլանք չէ, խոշորացույց է, որ առաջ է բերում կարևորը, չի հայտնում ճակատային, տալիս է որպես խաղ, պատրանք ու հեքիաթ (tale):
ՎԱՍԻԼԻ Գևորգյան
