06.11.2025 04:28
ԹՈւՅԼ ՏՎԵՔ ԱՌԱՐԿԵԼ…
Ֆեդերիկո Գարսիա Լորկան առաջին անգամ Հայ բեմի վրա՝ սա ինքնին երևույթ է, արժանի սևեռուն ուշադրության ու վերաբերմունքի:
«Գրական թերթի›› այս տարվա համարում օգոստոսի 7 - ի համարում լույս տեսած անդրանիկ հոդվածը, որի հեղինակն է գրականագետ Ստեփան Թոփչյանը, ինքնին հաստատում է այն հետաքրքրությունը, որ առաջացրեց Լորկայի «սոցիալական գործողության›› պիեսների գլուխ-գործոցը մայրաքաղաքի թատերասեր հասարակայնության շրջանում: Այդ բեմադրության հինգերորդ ներկայացումը տեղի ունեցավ հուլիսի 25 – ին և մի քանի օր հետո՝ թատերախոսական:
Մեր մամուլը հաճախ չէ, որ աչքի է ընկնում նման «օպերատիվությամբ›› նոր բեմադրություններին անդրադառնալու տեսակետից:
Սակայն, ցավոք, ինձ անհասկանալի մնաց հոդվածագրի կիրքն ու անհանդուրժողական վերաբերմունքը, բեմադրության փաստի ու նրա իրականացման որոշ սխալների նկատմամբ: Հոդվածի սկզբում Թոփչյանն իր ճշմարիտ դրույթն այն մասին, որ «բեմադրության համար այս կամ այն պիեսի ընտթույունը թելադրվում է որոշակի անհրաժեշտությունից... պարզ պիտի լինի, թե ինչու՞ են տվյալ հանդիսատեսին ներկայացնում հատկապես այդ պիեսը... ››, - այս ճշմարիտ դրույթը ուզում է հաստատել Լորկայի տվյալ ստեղծագործության ընտրությամբ: Ըստ իս, բնավ էլ պատահական չէ, որ Սունդուկյանի անվան պետթատրոնի խաղացանկն է մտել իսպանական գրողի ամենաթանձր գյուղական դրաման, որն իր կրեքրով, ու ռոմանտիկայով, պոետիկականությամբ, սյուժետային կուռ մտածողությամբ առինքնում է հայ հանդիսատեսին: Եվ իզուր է Ստ. Թոփչյանը այդ հանդիսասեսի ակտիվ, փոքր ինչ աղմկոտ ընդունելությունը համարում պիեսի քմահաճ մեկնաբանության արգասիք:
Պայմանականորեն մի երկու տող նվիրելով ներկայացման առավելություններին, ներողամտորեն ակնարկելով դերասանուհիների ջանքերը, հոդվածագիրը շտապում է նախազգուշացնել ընթերցողին, որ դրանք «քիչ են ներկայացումը ոտքի կանգնեցնելու համար»:
Խոսովանեմ, չկարողացա անտարբեր մնալ ու չառարկել հարգելի հոդվածագրին մի քանի սկզբունքային հարցերում, միաժամանակ, ինչպես կհամոզվեք ստորև, բոլորովին նպատակ չունենալով ներկայացման մեջ ամեն ինչ բարեհաջող համարել: Ես առանձապես անընդունելի եմ համարում հոդվածագրի ինտոնացիան, վաղահաս ու անվերապահ եզրահանգումները: Նախ՝ չի կարելի պնդել, թե բեմադրական խումբը ներկայացումը ստեղծել է առանց նախապատրաստվելու, «խորանալու երկի էության մեջ», առանց ծանոթանալու համապատասխան գրականությանը, միջավայրին ժամանակաշրջանին, նման պնդումը հադվածագրին կամա - ակամա իսկույն դնում է ուսուցանողի դերում, որը, չէի ասի, թե ամենահարմարն է որևէ արվեստի գործ քենարկելիս:
«Բեռնարդայի տունը» բեմադրող երիտասարդ ռեժիսյոր Երվանդ Ղազանչյանը ա «մեղսագրվում է» ներկայացման շերտերը տեղափոխելու, սեքսուալ - կենցաղային, պաթոլոգիկ, վերջին հաշվով ժամավաճառության հանգեցնող բեմադրություն ստեղծելու մեջ: Հակառակ դեպքում ինչո՞ւ է հոդվածում մեջբերված Լորկայի կարծիքը
թատրոնի հասարակական դերի ու նշանակության մասին և հենց նույն ժամավաճառության մասին: Թոփչյանը քամահրանքով պնդում է, թե «թատրոնը սյուժե է խաղում» Իրոք, սկզբունքին հավատարիմ մնալու համար, հոդվածագրին այլ բան չէր մնում, քան եզրակացնել, որ «ավելի աննախանձելի հետևանք չէր կարելի շու
պատել, քան այն, ինչ տեսանք Սունդուկյանի անվան ակադեմիական թատրոնի բեմում»:
Այժմ անդրադառնամ իրական պատկերին, այն տպավորությանը, որ ես եմ ստացել ներկայացաժից:
Լորկան իր դրամատիկական ստեղծագործություններում մեծ տեղ է հատկացնում սյուժեին, իր նախնիների նման, սրընթաց զարգացող անցքերի միջոցով է կռահել տալիս, թե խոսքն ինչի մասին է: Լորկան մերկապարանոց գաղափարախոս ու փիլիսոփա չէ: Լորկան իր դրամաները հարասացնում է սիմվոլներով, պոետիկական փոխաբերություններով այլաբանությամբ և կենցաղագիր լինելով, երբեք չի գլորվում կենցաղայնության գիրկը, (որը բնորոշ է նաև ներկայացմանը): Ս. Թոփչյանը պարզունակ ձևով պատմելով սյուժեն, թվում է՝ սյուժեին երկրորդական տեղ է հատկացնում և բնական է, այս ելակետն ունենալով չէր կարող ընդունել սյուժեն ցայտուն ու ներգործուն դարձնելու ռեժիայորի ու դերակատարների ջանքերը: Դիցուք, այդպես է, սյուժեն ինքնին մատչելի է և «սյուժե խաղալու» հարկ չկար: Իսկ մի՞թե այդ սյուժեին հետևող, չեմ ասում հասուն, ամենապարզունակ հանդիսասեսը այսուհետև չի խորհում «ինչու՞ այդպես եղավ» հարցի մասին, թե ինչո՞ւ են իրադարձությունները՝ ողբերգական վախճան ունենում: Ի՞նչ է տանում նույն հանդիսաստեսը աշխարհի ամենափիլիսոփայական ողբերգություն «Համլետից»: Մի՞թե ցայտուն սյուժեն չէ, որ թելադրում նրան, թե «ժամանակը դուրս է ընկել իր շավղից»: Բովանդակության, առանց որևէ իմաստակության վերարտադրությունը, հերոսների ճիշտ փոխհաբարերությունների դրսևորումը, միջավայրի կատարյալ պատկերումը միաժամանակ նշանակում է բուն գազափարի բացահայտում ու մեկնաբանություն:
Բերնարդայի հինգգ դուստրերի բնական մղումների ու զգացմունքների բռնադատումն ըմբռնելու համար, նախ և առաջ պետք է տեսնել այդ մղումները, այդ մղումներից առաջացած տվայտանքները, այո, թեկուզ և խտացված գույներով, «ճակատները գետնին խփելով» և (այստեղ նույնպես տարակուսելի են հոդվածագրի հարցի ֆիզիոլագիական դատողությունները):
Ռեժիսյորն ու դերակատարները գնացել են այս ճանապարհով: Այս ներկայացման մեջ խտացնելով հետևանքը, ընդգծվել է զարուրելի պատճառը՝ բռնակալությունը: Իմ կարծիքով, սա հեղինակի մասհղացմանը հարազատ դրսևուրմն է: Շատ թատրոններ (Փարիզ, Շանզ էլիզե, մոսկվայի փոքր թատրոն և այլն) Հենց այսպես են լուծել ու իրենց
հաջողված ներկայացումները: Սունդուկյանցիների ներկայացման մեջ անկասկած մասնակի շեղումներ ու կասկածներ կան, բայց դրանք ներկայացումը արժեքազրկելու ելակետ չեն կարող դառնալ: Առավելևս չի կարելի հեղափոխական հեղինակի ստեղծագործական գերխնիրը գռեհացնելով, վատթարագույն իրականությունը գնահատելու պաթոսը հասցնել մինչև «դահճային Իսպանիան» կամ «ներկա կամ ապագա տոտալիտար որևէ ռեժիմի» քննադատությունը: Տեր Աստված, ինչի~ կնմանվեր այդ դեպքում Լորկայի նման նուրբ ու խոր հեղինակը, որն իր բողոքը և անհաշտությունը բռնակալության դեմ արտահայտում էր պոետիկական սիստեմի համառ որոնումներով (ի դեպ, ներկայացման որոշ հատվածներում, իրոք, անտեսված է այդ պոետիկականությունը): Չպետք է մոռանալ նաև, որ Լորկայի համամարդկային ընդհանրացումները, ինչպես դա հատուկ է բոլոր մեծ հեղինակներին, բխում են շատ կոնկրետ նյութից ու միջավայրից: Պետք է ասել, որ ներկայացման առաջին կեսը բեմադրված է գեղարվեստական տակտով, միջավայրի ու հանգամանքների զգացողությամբ, և բնավ այն տպավորությունը չենք ստանում, թե ռեժիսյորը նյութին չի տիրապետում: Կարելի է ասել նաև՝ դերասանուհիների մեծ մասի ներկայացված հայտը խոսումնալից է և ներկայացման մյուս մասում է, որ ոմանց պակասում է կերպարները ամբողջացնելու կարողությունը:
Ս. Թոփչյանը չի անդրադարձել դերասական խաղին և իզուր:
Ես տեսնում եմ կուռ, ունիսոն անսամբլ ստեղծելու ռեժիսյորի գովելի առանձնահատկությունը: Ներկայացումն ընթանում է հաճելի ռեգիստրի վրա, լարում և հուզում է: Չմոռանանք, որ Ե. Ղազանչյանը այս ներկայացումն ստեղծել է առանց կողմնակի միջամտության: Այս բեմադրությամբ (և ոչ թե շատ դրվատված «Ապուշով»)
Ղազանչյանը հասաստեց իր կարողությունները:
Ինձ էլ դուր է գալիս բազմափորձ Ս. Ալաջաջովի հաճելի նկարչական ձևավորումը (ի դեպ նաև Ա. Աճեմյանի զուսպ և արտահայտիչ երաժշտական միջամտությունը): Սակայն հաճելիությունը չի լուծում որևէ բեմադրության նկարչական ֆունկցիան: Բեմի վրա այս դեպքում մենք տեսնում ընդհանրապես Իսպանիս, որ իրականացված է մեծվարպետությամբ: Մինչդեռ Լորկայի այդ պիեսի այլ բեմադրություններին վերաբերող շատ թատերախոսականներում, նկարչական աշխատանքները դրվատում են այն բանի համար, որ Ալբայի ունը ցույց է տրված ներփակ ու մռայլ, ինչ - որ ձևով բանտի նման: Իզուր չէ, որ հեղինակը նշում է Ալբայի տան «հաստ պատերը» ու կտավի չոր և անգույն վարագույրները:
Այժմ դերակատարման մասին:
Բերնարդան (Ա.Արազյան) բարդ դեր է թեպետ որոշ չափով ուղղագիծ: Դերասանուհին առաջին գործողությունում, մասամբ երկրորդում ստեղծում է տիրակալ, նահապետական նախապաշարումներով ներծծված կնոջ տիպարը (շրջազգեստով Բարխուդար): Սակայն կերպարի ընդհանուր նկարագրի մեջ պակասում են այդ կնոջ ներքին տառապանքը և մարդկայնության (կանացիության) ելևէջները: Անընդհատ գոռոզ ու բռնակալ խաղալը ի վերջո, հանգեցնում է այն բանին, որ Բեռնարդան դադարում է հետաքրքրություն շարժելուց, և մենք կանխավ գուշակում ենք նրա դիրքն ու վերաբերմունքը երևույթների նկատմամբ: Կարճ ասած՝ դերասանուհին ասելիքը սպառում, է ներկայացման կեսում:
Մինչդեռ, ասենք, Վ. Վարդերեսյանի Անգուստիասը, որը կարող է արտիստական վերամարմնավորման հիանալի օրինակ հանդիսանալ, «բացվում է» աստիճանաբար ամբողջ ներկայացման ընթացքում և դա բեմադրության առավելությունն է: Նույնը կարելի է ասել Գ.Նովենցի Մարտիրոյի, Մ.Մուրադյանի Մագդալենայի մասին: Նրանք թաց ցախի նման աստիճանարար են բռնկվում, երկար Ժամանակ ծխալուց մերթ ընդ մերթ բոցեր արձակելուց հետո: Եվ այսուհանդերձ, Վարդերեսյանի բեմական արվեստի ճշմարիտ ելակետը չի դրսևորվում կերպարի ընձեռած հնարավորությունների շրջանակներում: Տեսարաններ կան, երբ դերասանուհու արտաքին նկարագիրը և դերի էության բացահայտման բեմամիջոցները, ես նկատի ունեմ հատկապես խոսքը, հակասության մեջ են: Ասես Վարդերեսյանը դերից դուրս է գալիս: Նրա Անգուստիասը ոչ թե յուրովի է բարի ու ազնիվ, այլ առհասարակ: Այսպիսով, չի գտնված արտաքինի ու ներքինի համամասնությունը: Իսկ Գ.Նովենցը, որ վարակում է մեզ իր լուռ ապրումներով, ռեպլիկների իմաստալից արտասանուանությամբ, դերի ողջ պլաստիկայով, ֆինալում չի հասնում արտիստական բարձր արվեստի ոլորտները, պարզապես «ուժը հերիք չի անում»:
Մ. Պարոնիկյանի Պոնսիան լավ տպավորություն է թողնում: Բեմի վրա տեսնում ենք Ալբայի տանը երկար տարիներ ծառայող տնտեսուհու առերևույթ հաշտություն իր վիճակի հետ, իսկ ներքուստ՝ խնամքով թաքցրած ընդվզում այդ տան կարգուկանունի դեմ: Պարոնիկյանի Պորեցան անընհատ ապրում է իր շրջապատով:
Ամենաառարկելի դերակատարումը Վ. Ստեփանյանի ցնդած պառավն է, որը վարպետությամբ այդպես էլ խաղացվում է- «ցնդած պառավ»: Չի թափանցված այս ինքնատիպ կերպարի էության մեջ: Անհատական զրույցի ժամանակ պարզվեց, որ ռեժիսյորը գիտե. Լորկան ստեղծելով մի կիսախելագար կնոջ կերպար, չէր կարող հետապնդել պիեսին զգայացունց, մելոդրամատիկ երանգ հաղորդելու նպատակ: Եվ մնաց անհասկանալի, հապա ինչո՞ւ բեմի վրա չի հաջողվել Մարիա Խոսեֆի միջոցով լուծել մի կարևոր գաղափարական-գեղարվեստական խնդիր, Պետք է մարմնավարվեր հեղինակի այն հետապնդումը, թե Մարիան միակ գործող ուն է, որ Բերնարդայի տանը իրավունք ունի խոսել ու երազել այն ամենի մասին (ազատության, ամսանանալու, երեխո ունենալու) ինչ արգելված է Ալբայի տուն կոչված բանտում, իրավունք ունի, որովհետև նա «խելագար է»: Իմ կարծիքով, այս դերակատարման վերանայումը մեծապես ընկալելի կդարձներ գագափարի պոետիկական բացահայտումը ու ծիծաղ չէր հարուցի դահլիճում:
Տեմպերամենաով, հյութայի է խաղում Դ. Մկրտչյանը Բերնարդայի կրտսեր դստեր՝ Ադելայի, - ամենաբարդ ու գունեղ կերպարներից մեկը: Բայց հաճախ դերասանուհին գույները խտացնում է ոչ այնտեղ, որտեղ դրա կարիքը կա: Ի վերջո, ստացվում է, որ Ադելան իր կանացի բնազդների և ոչ թե ազատ սիրո զոհ է: Դերասանուհու խաղի մեջ պիտի սրբագրվեն կարմենային շորշոփները, ազատ վարքուբարքի ձգտումը չպիտի շփոթել այդ վարքուբարքը ինքնանպատակ արտահայտելու հետ, ինչպես դա անում է Դ.Մկրտչյանը:
Մնաց անհասկանալի, թե ինչու Բերնարդայի հիսնամյա աղախինը (Ի. Հովհաննիսյան) վերածվել է մի երիտասարդ, թռվռուն աղջկա (երբեմն հիշեցնում է Մոլիերի աղախիններին), աղմկում վազվզում է, ցրելով Բերնարդայի տան տրամադրությունը
Առարկելով Ս. Թոփչյանին, նրա բացահայտ միակողմանիության ու անվերապահության համար, գտնում եմ, որ աշխասանքը բեմադրության վրա ավարտված չէ և ոչ թե այն ոտքի կանգնեցնելու (որն ըստ, հոդվածագրի, անկարելի բան է), այլ պարզապես ավելի կուռ, գեղարվեստապես ավելի ամբողջացված, պիեսին համարժեք բեմական մակարդակ ստեղծելու նպատակով:
ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ Արաքսմանյան
Խմբագրության կողմից
«Գրական թերթը›› երկբորդ անգամ է անդրադառնում «Բերնարդա Ալբայի տունը›› պիեսի բեմադրությանը: Առաջին հոդվածի հեղինակ Թոփչյանը չէր տվել բեմադրության համակողմանի քենությունը (դերասանական խաղ, նկարչական և երաժշտական ձևավորումներ և այլև): Ստ. Թոփչյանն այդպիսի նպատակ չէր էլ հետապնդել, և նրա հոդվածը, ըստ էության, ոչ թե թատերական գրախոսություն էր, այլ գրականագիտական մի դիտողություն՝ իսպանացի գրողի պիեսը մեկնաբանելու վերաբերյալ:
Եվ քանի որ Ա. Արաքսմանյանը փորձում է առարկել Ստ. Թոփչյանին հենց այդ կապակցությամբ, խմբագրությունը հարկ է համարում ասելու, որ Արաքսմանյանի պնդումները համոզիչ չեն, ըստ էության առարկություն Էլ չեն, քանի որ զուրկ են տեսական հիմքից: Արաքսմանյանը գրում է. «Իսկ մի՞թե այդ սյուժեին հետևող, չեմ ասում հասուն, ամենապարզունակ հանդիսատեսը այնոհհատև չի խորհում «Ինչո՞ւ այդպես եղավ›› հարցի մասին... Բովանդակության, առանց որևէ իմաստակության (ինչո՞ւ իմաստակության. մի՞թե ռեժիսյորական միջամտությունը իմաստակություն է. - Խմբ.) վերարտադրությունը, հերոսների ճիշտ փոխհարաբերությունների դրսևորումը, միջավայրի կատարյալ պատկերումը միաժամանակ նշանակում է բուն գաղափարի բացահայտում ու մեկնաբանություն... Այսպիսով, Արաքսմանյանը հանգում է այն սխալ եզրակացությանը, թե ռեժիսյորական մեկնաբանություն չկա, որ անհրաժեշտ է հարազատորեն «սուժե խաղալ›› և ամեն ինչ կարգին կլինի:
Հազիվ թե հարկ կա լրջորեն ապացուցելու, որ թատերական ռեժիսյորը նույնպես ստեղծագործող է, ունի իր անհատականությունը և որ միևնեույն պիեսը տարբեր ռեժիսլորների բեմադրությամբ տարբեր նույնիսկ իրար հակասող հնչողություն կարող է ունենալ: Այս պարզ, քրեստոմատիական ճշմարտության դեմ չէր խոսի Արաքսմանյանը, եթե ծանոթ լիներ թեկուզ և հենց «Բերնարդա Ալբայի տունը» պիեսի ճակատագրին: Լորկայի այս պիեսի Մադրիդի 1964 - 1966 թվականների բեմադրությունների մասին «Տեատր» ամսագիրը գրում է. «Բարդեմի թեմադրությամբ
«Բերնարդա Ալբայի տունը» դարձավ գյուղական դրամա Թատերական ինստիտուտի բեմադրությամբ ժամանակակից ոճով այլասացություն՝ ազատության և բռնակալության մասին»:
Ինչպես տեսնում ենք, տարբեր ռեժիսյորներ տարբեր ձևով են մեկնաբանել միևնույն պիեսը: Ֆրանկոյական Իսպանիայում տիրող իրադրությունը Բարդեմի նման աշխարհահոյակ ռեժիսյորին ստիպել է հրաժարվել պիեսի քաղաքական սուր կողմը ընդգծելուց: Միայն վերջերս «Կատարսիս» թատերախումբը «Բեռնարդան» բեմադրելիս կարողացել է հասնել Լորկային համահնչյուն մեկնաբանության:
Նյութի աղբուրը՝ Գրական թերթ., 1970, Սեպտեմբեր 7, N 37 (1551)
