18.10.2025  14:30

Մարսել Մարսոյի մասին ես լսել էի շատ ավելի վաղ, քան տեսա նրան բեմի վրա։ Նրա մասին ինձ պատմել էին և՛ Մոսկվայում, և՛ Փարիզում՝ ու մշտապես մի տեսակ քնքշությամբ, մտերմությամբ, պատանեկան խանդավառությամբ: Այդպիսի տոնով սովորաբար խոսում են լիրիկական բանաստեղծի մասին, որին անսպասելիորեն ծանոթացել ու սիրել են և ուզում են, որ ուրիշներն էլ ծանոթանան ու սիրեն:

Ինձ ասում էին, թե մարմնի շարժումներով արտիստը պատմում է, զգում է, մտածում է, խոսում, թե նա հարություն է տվել ֆրանսիական մնջախաղային (պանտոմիմային) թատրոնի հինավուրց տրադիցիաներին և ստիպել է «լռության երաժշտությանը» հնչել նորովի և արդիաբար: Պատմելիս մշտապես հիշվում էր նրա սիրած պերսոնաժ Բիպը, որը, - քննադատի ասելով, - հերոս է, հեգնանքի բանաստեղծ, նկարիչ, չմշկող, քանդակագործ, սպորտի արքա, ողբերգակ, թիթեռ բռնող, մի խոսքով՝ «նա մի հրաշագործ է, որ իր շուրջն ստեղծում է երևակայական աշխարհ ու մի ակնթար թում այն իրական դարձնում»:

Բայց պերսոնաժի այս բնութագրությունը իրեն՝ արտիստին չի՞ վերաբերում արդյոք: Եվ արտիստն այստեղ չի՞ նույնանում իր Բիպի հետ, ինչպես Չապլինը՝ իր հայտնի տիպաժի:

Ալ վարդ կա հերոսի մաշված ցիլինդրի ժապավենի վրա: Այդ գլխարկով նա գալիս է բեմ՝ այդ ջահել տղան, հագին նավաստու մայկա, մաշված բաճկոն և նեղ տաբատ: Դեմքը սպիտակեցված է, ինչպես կրկեսային ծաղրածուի դեմք, մուգ ներկված բերանը ժպիտից լայնացած, իսկ հոնքերը, որ ներկված են ճակատին, տրագիկական պատկեր ունեն: Թվում է, թե Բիպը միաժամանակ և՛ լալիս է, և՛ ծիծաղում:

Սկսվում է ներկայացման առաջին բաժինը՝ «Մնջախաղ Մարսել Մարսոյի ոճով»: Մնջախաղերը հաջորդում են միմյանց: Եվ ամեն մեկը զարմանք է պատճառում ոչ միայն ճշգրտության հմայքով, այլև առաջ բերած ասոցիացիաների լայնությամբ, պատկերավոր ընդհանրացման հարստությամբ:

Բիպը մագլցում է երևակայական սանդուղքով, և սովորական շարժումներից ծնունդ է առնում պլաստիկական նկարը, երևում են ոչ միայն սանդուղքի ոտնատեղերը, այլև կյանքի սանդուղքով վեր ելնելու տանջալից ընթացքը և հրճվանքը՝ նպատակին հասնելիս:

Բիպը թիթեռ է բռնում, և վերստին աչքիդ առաջ տեսնում ես թիթեռնիկի քմահաճ թռիչքը, որի պատրանքը ստեղծում են արտիստի շարժումները՝ ասես այդ թռիչքի երկրորդումը լինելով: Եվ Էլի կոնկրետ պատկերից հյուսվում է ընդհանուր թեման՝ թեթև ու անհոգ երջանկության թովչանքը:

Բիպը քայլում է լարի վրայով. արտիստը, իհարկե, քայլում է հատակի վրայով, բայց այդ «դժվար զբաղմունքի» ուրախ ու տխուր կողմերը երևում են դիտողի աչքի առաջ ոչ միայն իրապես, այլև փոխաբերական նշանակությամբ:

Մենք արդեն ընտելանում ենք այդ սքանչելի արտիստի խաղաոճին. այստեղ ո՛չ պլաստիկ կեցվածքների սիրունություն կա, ո՛չ պարային շարժումների հմայք, բայց կան բանաստեղծական միասնական մտահղացումներ, հագեցած մարդկային խորին ճշմարտությամբ, կյանքի հանդեպ միամիտ ու հրճվալից սիրով, և մարմնի ու դեմքի ամեն մի մկանը խստորեն ենթարկված է այդ մտահղացումներին:

Այնուհետև հաջորդում են «Բիպի նոր մնջախաղերը, որ ստեղծել է Մարսել Մարսոն»:

Բիպը փողոցային երաժիշտ է։ Եվ վերստին՝ կենցաղային ամենաստույգ բնութագրություն, արտիստի մարմնի կատարյալ երաժշտականացում, մարմնի և հոգու լիակատար համաձայնում, որ և՛ երգում է, և՛ խնդում, և՛ լալիս...

Ահա և Բիպը ծովային ճանապարհորդ Է. սա մի հումորեսկ է, որ թվում է, թե իր մեջ է առնում այդ՝ ոչ բոլորի համար հաճելի, բավականության բոլոր վիճակներն ու հուզումները:

Իրոք, Մարսել Մարսոն կախարդ է. մեր աչքի առաջ, ոչ թե նավի տախտակամածի վրա օրորվող ճանապարհորդն է, այլ տախտակամածը, որ ճոճվում է մարդու ոտքերի տակ, տեսնում ենք նավախելը մերթ ընկղմվելիս, մերթ ջրի երես դուրս գալիս և Բիպին՝ աչքերը չռած, ստամոքսի ցավերից դեմքն աղավաղած... մինչև իսկ այսպիսի «պրոզայիզմը» Մարսոյի կատարման մեջ ունի գեղարվեստական հմայք:

Տեսնում ենք Բիպին պարահանդեսում՝ ուրախությամբ արբեցած, անհոգ ու թեթև: Վերակերպման հրաշք՝ նա մեկ հսկա է, որ պարում է թզուկի հետ, մեկ թզուկ, որ հազիվ է հասնում պարող վիթխարահասակ կնոջ ծնկներին:

Եվ, վերջապես, Բիպի վերջին ու լավագույն մնջախաղը, ուր միանգամից պատկերվում են երկու պերսոնաժ՝ բիբլիական հսկա Գողիաթը և անվեհեր պատանի Դավիթը: Բեմի մեջտեղում դրված սև քառակուսու միջից երևում է մեկ ամբարտավան, ինքնավստահ, քրքջացող աժդահան, մեկ էլ (դեռ աչքներս չթարթած) տեսնում ենք քառակուսուց դուրս եկող ճկուն, զվարճալի և հանդուգն պատանուն: Նրանց միջև կռիվ է ծագում, դաժան ու ահագնաթափ գոտեմարտ: Գողիաթը և Դավիթը հերթով երևում են շիրմայի մեկ աջ, մեկ ձախ կողմից. առաջինը դեռ չանհետացած, երևում է երկրորդը: Պատանու կրունկը դեռ աչքիդ առաջ է, իսկ մյուս կողմից արդեն երևում են հսկայի սպառնալի բռունցքները: Ուրախ կռիվը վեր է ածվում դրամատիկական պայքարի. թվում է, թե բութ ու ահեղ ֆիզիկական ուժը ուր որ է կհաղթի ոգեշնչված ու կենսուրախ պատանուն, բայց պայքարը բարեհաջող ելք է ունենում. պատանին, ելքը գտնելով, հասցնում է քարը՝ պարսատիկով նետել մարդանման հսկայի վրա, և հաղթանակը բաժին է ընկնում լուսավոր ուժին: Մարսել Մարսոն մեր աչքի առաջ խաղաց ողբերգական մինիատյուր, առանց խոսքի: Այստեղ կային թատրոնի բոլոր տարրերը և այսպիսի մենաներկայացում կարող էր ստեղծել միայն բազմաշնորհ արվեստագետը, որ ունի քանդակագործի, մարմնամարզիկի և դրամատիկական արտիստի տաղանդ:

Ընդմիջմանը ծրագրի մեջ կարդացի կենսագրական տվյալներ Մարսոյի մասին. նա անցել է դրամատիկական արվեստի դպրոցը, սովորել նկարչություն, եղել է հիանալի ռեժիսոր Շարլ Դյուլենի աշակերտը, իսկ պատերազմից հետո ընդունվել Ժան Լուի Բարրոյի թատերախումբը: Այստեղ հաջողությամբ խաղացել է Առլեկինի դերը «Բատիստ» մնջախաղի մեջ, իսկ հետագայում, 1947-ից, կազմել է սեփական թատերախումբ և ստեղծել իր լիրիկական հերոսի՝ Բիպի կերպարը։

«Յումանիտե» թերթին տված ինտերվյուի մեջ Մարսոն ասել է. «Առանց Բիպի չէր լինի և «Շինել» ներկայացումը»: Գոգոլի «Շինելը» մեծ հաջողությամբ խաղում են Ամբիգյու թատրոնում: Մնջախաղային այս ներկայացումը Փարիզի 1959 թվի թատերաշրջանի ամենից նշանավոր երևույթներից է: Ներկայացումը ցույց է տրվում ամեն երեկո լեփ-լեցուն հանդիսասրահում: Սա թատրոնի ծրագրային ստեղծագործությունն Է:

Գոգոլի նովելը դարձնելով «ռոմանտիկական մնջախաղ», Մ. Մարսոն իբրև դրամատուրգ, բեմադրող և գլխավոր դերակատար, գտել է իր արվեստի համար նոր ու կարևոր օրենքներ, որոնք ընկան թատրոնի հաջորդ նվաճումների հիմքում: «Գոգոլի «Շինելի» շնորհիվ, - խոստովանում է արտիստը, - երևան եկան «Մոնմարտրի Պյերոն», «Երեք կեղծամը» և նույնիսկ «Փոքրիկ կրկեսը»:

Գոգոլյան ներկայացումը շրջել է աշխարհի կեսը, Մարսոյին Ակակի Ակակիևիչ Բաշմաչկինի դերում ծափահարել են երեսուն երկրներում, բեմադրությունը նկարահանվել է, ֆիլմը ցույց են տվել Մոսկվայում՝ երիտասարդության ֆեստիվալի օրերին: «Շինելին» ամենուրեք ուղեկից է եղել փայլուն հաջողությունը:

Եվ, այնուամենայնիվ, երբ ներկայացումից հետո մտա արտիստի հարդարանքի սենյակը, որ լի էր նրա բարեկամներով, նա այնպիսի ուշադրությամբ էր լսում իմ ասած ֆրանսերեն ոչ այնքան ճիշտ դարձվածքները, ասես պրեմիերան նոր է եղել, և ես առաջինն եմ, որ պիտի ասեմ արվեստագետին՝ հաջողության հասե՞լ է, թե ոչ:

Մարսոն դեռևս իր հերոսի զգեստով էր՝ սև տրիկո, սպիտակ, ետդնովի օձիքով. արտիստի դեմքը գրեթե առանց գրիմի Էր: Ես հայտնեցի երախտագիտությունս և ամուր սեղմեցի ձեռքը, իսկ նա, ի պատասխան, հուզմունքով հարցրեց. «Դուք ճանաչեցի՞ք Գոգոլին։ Չէ՞ որ նա մոտ է Ձեզ»: Եվ ասաց, որ իրեն համար կարևոր է իմանալ մոսկովյան քննադատի կարծիքը:

Ես նորից և նորից ասացի արտիստին, որ նրա ստեղծած կերպարի և ամբողջ ներկայացման մեջ, չնայած կենցաղային տարրերի ու պատմական հատկանիշների բացակայությանը, ես տեսնում եմ Գոգոլի ստեղծագործությունը, զգում Գոգոլի հումանիզմը, գոգոլյան թափանցումը և նրբագեղությունը:

Գոգոլի նովելում կա մի հատված, ուր պատմվում է, թե ինչպես մի երիտասարդ, որ մյուսների օրինակով ծանակում է Ակակի Ակակիևիչին՝ ետ է քաշվում լսելով նրա խոսքը. «Թողեք ինձ: Ինչո՞ւ եք ինձ նեղացնում»: Այստեղ Գոգոլն իր կողմից ասում է. «Եվ այդ ապրված խոսքի մեջ հնչում էր ուրիշ խոսք, «ես քո եղբայրն եմ:

Գոգոլյան այդ վիշտն ու ցասումը դարձել են Մարսել Մարսոյի ստեղծած կերպարի հոգին ու իմաստը, արտիստը մտել է ոչ միայն հեռավոր ու հին Պետերբուրգի մանր չինովնիկի ներաշխարհը, այլև արտահայտել է իր այժմյան «եղբոր», այն ապերջանիկ աշխատավոր մարդու զգացմունքները, որ տառապում է բախտի մաշող ու առայժմ անհույս որոնումների մեջ:

Բախտի այդ խորհրդանիշն է շինելը։ Մարսոյի ներկայացման մեջ դա նիկոլաևյան համազգեստային շինել չէ, այլ ֆանտաստիկական, շուռ տված մի մուշտակ՝ մշտապես ցրտից սարսռող մարդու միամիտ ու տենչալի երազանքը: Հագցված բարձրադիր մանեկենի վրա, մուշտակը տարօրինակ կերպով հիշեցնում է թավշյա գեղեցիկ ու անմատչելի, վիթխարի մի քրիզանթեմ: Իսկ սրա ոտքերի մոտ, չորս ցածրիկ նստարանների վրա, չորս գրագիր կռացած գրում են իրենց միօրինակ և անվերջանալի գրությունները, շուռ տալիս թերթերը, միասին նստում ու վեր կենում, բեմ գալիս ու գնում միասին, իրար հետևից, մանրիկ ու արագ քայլերով. չինովնիկներն ապրում են ու շարժվում իբրև մեկ անգամ ընդմիշտ լարված մեքենաներ: Եվ այս շարժումները ծնում են ժամանակի, տանջալիորեն դանդաղահաս ժամանակի, կյանքի սպանիչ միօրինակության պատկերը:

Մնջախաղի մեջ ամենայն ինչ կշռված, հարմարեցված է, նեդաշնակեցված և ներհյուսած երաժշտությանը, մնջախաղն ինքը երաժշտություն է դառնում, շարժումների երաժշտություն, որ մի ռիթմից անցնում է մյուսին: Այդ «մյուս» բուռն ռիթմը ներկայացում Է բերում Մարսո-Բաշմաչկինը:

Նա գալիս է դերձակի մոտ ու մնում շվարած, և´ նրանով, որ դերձակը տիրական շարժումով դեն է նետում նրա խղճուկ, հնամաշ զգեստը, և՛ նրանով, որ տեսնում է կուրացուցիչ գեղեցկության մուշտակը: Ներկայացման մեջ ծայր է առնում նրա գլխավոր թեման՝ գրագրի բազմաչարչար աշխատանքի սխրանքը: Չինովնիկները իրար հետևից հեռանում են, իսկ Բաշմաչկին-Մարսոն մնում է. նա շարժում է գրիչը սահուն և արագ, հետո նստում երկրորդ նստարանին և անում նույնը, հետո՝ երրորդին ու չորրորդին: Վաղ առավոտյան գալիս են չինովնիկները, իսկ Բաշմաչկինը գրում է, հա գրում, սլացիկ ռիթմերը փոխարինվում են դանդաղ ու հոգեմաշ ռիթմերով, իսկ շուրջ բոլորը կյանքը եռում է: Երևում է տենչալի մուշտակը, երևում են կյանքի տեսարաններ՝ վերադասը տիկնանց հետ զվարճանում է թատրոնի օթյակում, դերձակի տանը հարսանիք է... Իսկ Բաշմաչկինը ննջում է գրասեղանի վրա և հանկարծ ցնցումով զարթնում ու շարունակում իր տանջալից գործը: Գրագրության տառապագին աշխատանքի օրերը հաջորդում են իրար անվերջանալիորեն: Ռեժիսորը սրամիտ մի միջոց է գտել ժամանակի շարժման այդ էֆեկտը հաղորդելու համար: Բաշմաչկինը գրում է, իսկ չինովնիկները, ներս գալով, իրենց հատուկ շարժումներն անում են ավելի ու ավելի արագ և միօրինակ, մի րոպեում հասցնում են մտնել, հանվել, վառել լույսը, նստել, գրել ու հեռանալ: Հետո այդ նույնն անում են կես րոպեում, քառորդ րոպեում, և, վերջապես, այնքան կարճ միջոցում, որ դժվար է չափել. այդպես ամեն ինչ արագընթաց է ու խտացած: Իսկ Ակակի Ակակիևիչը գրում է, գրում է, հա գրում:

Բայց ահա արդեն հավաքել է հարկավոր դրամը, գնում է դերձակի մոտ և դուրս գալիս շինելը հագին: Սա գործողության կրեշչենդոն է. Ակակի Ակակիևիչը նախաբեմում շարժվում է բարալիկ ոտքերի դողդոջուն և արագ քայլքով, գլուխը բարձր պահած: Իսկ աչքերը կիսախուփ են, նա համակված Է հիացումով՝ միամիտ, լուսավոր, մանկական հիացում: Նա բառացիորեն սքանչեցման մեջ է, երանելի շինելը հագին հաղթական երթ է կատարում հերոսը։ Աշխարհը վերափոխվել է նրա աչքին, ընկերները խոնարհվում են նրա առաջ, կլորիկ վերադասը շնորհ է անում նրան՝ հրավիրելով պարահանդես:

Եվ ահա պարահանդեսը: Մարսոն, իհարկե, շինելը չի հանում վրայից, առանց հանելու խմում է, ուտում, հաճոյանում կանանց, պարում տանտիրուհու հետ և, մի քիչ հարբելով, պարում մենակ: Հլու հնազանդ Ակակի Ակակիևիչը պարում է հոպակ, և դրա մեջ տարօրինակ բան չես տեսնում. արտիստը համոզում է, որ իր հերոսն այդպես ավելի լավ կբացի իր հոգին՝ անսահման հրճվանքը, կյանքի խնդության առաջին զգացումը, իրեն մարդ զգալու ձեռք բերած երջանկությունը:

Այնուհետև գալիս է ողբերգական ֆինալը՝ շինելը գողանալու տեսարանը, որ արտիստը կոչում է «խաչելություն»: Չորս ֆիգուր սև տրիկոներով, ասես չար ու խավար ուժերի մարմնացումներ՝ անզիջում դաժանությամբ շարժվում և շրջապատում են դողացող և անօգնական մարդուն: Մկանուտ, ուժեղ ձեռքերով նրանք բռնում են մեր հերոսին: Սրան հետևում է անաղմուկ, բայց դաժան պայքարը: Մնջախաղային հերոսը խուլ տնքոց է արձակում, ամուր ձեռքերով նրան դուրս են բերում շինելից... Ահա նա՝ մերկ մարդը, ընկած է մերկ գետնին: Հետո Մարսոն դժվարությամբ վեր է կենում, թվում է, թե նա մարդ չէ այլևս, այլ լոկ նրա ստվերը: Եվ դերասանն օրորվող, դանդաղասահ քայլերով գնում է դեպի բեմի խորքը: Սև ֆիգուրը հազիվ է երևում սև ֆոնի վրա, ի վերջո, բոլորովին սուզվում խավարի մեջ...

Ներկայացումն այսպես էլ ավարտվում է՝ Գոգոլի նովելի ձաղկող ֆինալի իմաստը Մարսոն չի ընկալել և բեմադրությունից, ցավոք, դուրս է թողել: Եվ, այնուամենայնիվ, բողոքի զգացումը երջանկության ձգտող մարդու ճակատագրի համար՝ հնչում է ինչպես հարկն է և սրա մեջ է ներկայացման արդիական ու մարտական նշանակությունը:

Մարսել Մարսոն մի արվեստագետ է, որ կարողանում է լսել ժամանակը, սիրում է իր հերոսին, ժողովրդի միջից ելած հասարակ մարդուն: Արտիստն այժմ ներշնչված է իր նոր հղացումով, նա պատրաստում է «Փարիզը լալիս է, Փարիզը խնդում է» ներկայացումը, որի անունն արդեն շատ բան է ասում: Հրաժեշտի պահին նա հաղորդեց այդ և ավելացրեց. «Երազում եմ բեմադրել «Եվգենի Օնեգինը»: Խորհուրդ տալի՞ս եք»:

ԳՐԻԳՈՐ Բոյաջիև
թարգմ. ԼԵՎՈՆ Հախվերդյան