14.11.2020  00:15

Ֆր. miracle-հրաշք

Lատ․  mirus-արտառոց, mirabilia-պատմվածք զարմանալի, արտասովորի մասին, miraculum-հրաշք  

Անգլ․  miracle play.

Գերմ․  das mirakel, das Mirakelspiel, das Legendenspiel, geistliches Spiel.

Իսպ.-milagro

Արևմտաեվրոպական միջնադարյան հոգևոր-խրատական չափածո դրամայի և ներկայացման ժանր։ Հայտնի է դեռևս 11-րդ դարից, 13-րդ դարի սկզբին զարգացել է Ֆրանսիայում, այնուհետև 14-րդ դարում տարածվել է եվրոպական այլ երկրներում։ Անգլիայում միրակլ տերմինն օգտագործվում էր նաև միստերիայի փոխարեն։ Ձևով միրակլը կրոնական լեգենդների դրամատիկականացում էր, ընդհանուր առմամբ` կրել է քարոզչական բնույթ, ծառայել քրիստոնեական բարոյախոսության ժողովրդականացման նպատակին։ Հիմնական սյուժեն քրիստոնեական պատմություններն ու սրբերի կենցաղավարությունն էր։ Երբեմն միրակլը կենսական հակասությունները շատ սուր և համարձակ է ներկայացրել, բայց ի տարբերություն Աստվածաշունչը բեմականացնող միստերիայի` ցույց է տվել, թե ինչպես երկրայինի՝ մարդու ճակատագիրը տնօրինում են երկնային ուժերը, որոնք էլ պատժում են մեղսագործին և հաղթանակ պարգևում պարկեշտին։ Երջանիկ ավարտով* այս հրաշապատումներն ըստ ներքին կառուցվածքի բաղկացած էին երկու ոճական մասերից. սկզբում ռեալիստական մի որևէ մռայլ բան (սպանություն, խաբեություն և այլ չարագործություններ) էր տեղի ունենում, հետ նոր երևան էր գալիս Տիրամայրը` կյանքի կոչելով կրոնական ֆանտաստիկան: Կուլմինացիոն պահին տեղի էր ունենում Տիրամոր կամ մեկ այլ սրբի կատարած հշաշքը. Տիրամայրը կամ Սուրբը հայտնվում էին դրամայի վերջում՝ ստիպում մեղսագործին ապաշխարել, պատժում արատն ու պարգևատրում առաքինությունը։

* Կրոնաբարոյախոսական բովանդակությամբ խրատական բնույթի այս  դրամայի երկակիությունը (մեղսագործություն+ապաշխարհանք=heppy and) թեև կապվում է քաղաքային բյուրգերի գաղափարական թերհասության հետ, սակայն հատկապես Ֆրանսիայում բարեվերջ միրակլի զարգացումը պայմնավորված է նաև ֆրանսիացու կյանքը թեթև ապրելու կենսահայցաքով:

Միրակլի սյուժեի մեջ թափանցել էր նաև սոցիալական քննադատությունը ասպետության («Ռոբերտ սատանայի մասին միրակլ») և հոգևորականության նկատմամբ («Փրկված աբբայություն»)։ Նախկինում միրակլը հորինվում էր քաղաքային բանահյուսության պոետների կողմից (Ռյուտբեֆի «Խաղ Թեոֆիլի մասին»), դրանք ծավալով մեծ չէին և հաճախ միավորվում էին շարքերի մեջ՝ ինչպես օրինակ ֆրանսիական միրակլների «Միրակլ Նոտր-Դամ» շարքը։ Սկզբնական փուլում միրակլը խաղում էին տաճարներում, հետագայում դրանք տեղափոխվեցին բաց հարթակներ և գործողության մեջ եկեղեցականներից բացի ներգրավվում էին նաև աշխարհիկ մարդիկ։ Բեմադրություններն ունեին գունագեղ զգեստավորում ու շքեղ բուտաֆորիա:

Մեզ հասած ֆրանսիական առաջին միրակլը Արրասցի տրուբադուր Ժան Բոդելի «Խաղ Սուրբ Նիկոլայի մասին» միրակլն է, որը գրվել է 1200 թվականին՝ երրորդ (1189) և չորրորդ (1202) Խաչակրաց արշավանքների միջև ընկած ժամանակաշրջանում։ Այս միրակլում արտացոլվում է Խաչակրաց երրորդ արշավանքի անհաջող ելքը, որտեղ քրիստոնյաները պարտություն են կրել մուսուլմաններից։ Չնայած դրան քրիստոնեական եկեղեցին դիմում էր ժողովրդին նորից կռվի ելնելու կոչով, քանի որ մահը Խաչակրաց արշավանքի ժամանակ երանելի է յուրաքանչյուր քրիստոնյայի համար։ «Խաղ Սուրբ Նիկոլայի մասին» միրակլի սյուժեն պատմում է այն մասին, թե ինչպես Սուրբ Նիկոլայը ստիպում է  կողոպտիչներին վերադարձնել արքայից գողացված գանձերն ու դրանով փրկում միակ քրիստոնյայի կյանքն ու քրիստոնեական հավատի բերում հեթանոսներին։ Բոդելի միրակլը ժամանակակից էր ոչ միայն իր արտացոլած թեմայի՝ Խաչակրաց արշավանքների շնորհիվ, այլև իր բովանդակությամբ՝ այն է պատմություն սրբի մասին, որը պահպանում և բազմապատկում է հարստությունը։  Չնայած հրաշքի առկայությանը սյուժեում՝ Բոդելը ճշմարտացիոորեն  վերարտադրել է իր ժամանակի ինչպես ընդհանուր գաղափարական, այնպես էլ շրջապատող աշխարհի որոշ արտաքին հատկանիշներ։ Այս առումով հատկապես հետաքրքրություն են ներկայացնում պանդոկի երեք տեսարանները, որոնք կազմում են միրակլի ընդհանուր 1435 չափածո տողերից 770-ը։

Միրակլներ ստեղծվում էին նաև լատինական արկածային վիպակների, էպիկական պոեմների, քաղաքային ֆաբլիոների (կարճ բանաստեղծական պատմություններ) հիման վրա։ Արկածային կամ կենցաղային-ընտանեկան թեմաները, նոր կերպարները, կանոնիկ տեքստից հրաժարումը, ռեալիստական մոտիվների ավելացումը նպաստեցին միրակլի կենցաղային հոգևոր-բարոյախրատական դրամայի (15-րդ դարի իտալական միրակլը «Ներկայացում Ստելլայի մասին») զարգացմանը։ Ժամանակի ընթացքում միրակլը իր տեղը զիջեց դրամատիկ այլ ժանրերի՝ մասնավորապես մորալիտեին և ֆարսին։ 17-18-րդ դարերում իր կանոնիկ ձևով միրակլը պահպանվել է միայն Իսպանիայոմ՝ դպրոցական ճիզվիտական թատրոնների խաղացանկում։

Միրակլը, լինելով միջնադարյան եկեղեցական թատրոնից աշխարհիկի անցման էվոլյուցիոն փուլ, մեծ ազդեցություն ունեցավ Վերածննդի շրջանի և նոր ժամանակների դրամատուրգիայի վրա։

Միրակլ ժանրը և նրան մոտ աուտոն (մեկ գործողությամբ դրամա կրոնական թեմայով) օգտագործել են Լոպե դե Վեգան, Պեդրո Կալդերոնը, Թիրսո դե Մոլինան։ Հետաքրքրությունը կրոնական  ժանրերի՝ միստերիայի, միրակլի և մորալիտեի նկատմամբ վերածնվեց 19-րդ դարավերջին և 20-րդ դարի սկզբում սիմվոլիստական գրականության մեջ, ինչպես օրինակ՝  Մ. Մետերլինկի «Սուրբ Անտոնիոսի հրաշագործությունը», Կլոդելի Կլոդելի «Ավետումը», Ա․ Մ․ Ռեմիզովի « Դիվային գործեր …», «Հուդայի ողբերգությունը. Իսկարիովտացի արքայազնը», «Ակտ` Գեորգ Արիի մասին»։ Միջնադարյան ասքերի, ինչպես նաև  միրակլի նկատմամբ հետաքրքրությունը բնորոշ է 20-րդ դարի 2-րդ կեսի գրականության և կինեմատոգրաֆի համար (ֆենթզի և նեոգոթիկա)։

Որպես միարկլի օրինակ հայ միջնադարյան թատրոնում կարող ենք դիտարկել «Անդամալույծի բժշկումը» սքանչելիքը։ Այս ավետարանական զրույցի երկու հայտնի տարբերակ կա՝ մեկն ավանդված է 13-րդ դարի կիլիկյան ձեռագրով, իսկ մյուսն «անկախ ստեղծագործություն է, որտեղ զրույցը վերածվել է զրուցատրության և խաղի» (վկայված է 14-17-րդ դարերի մի քանի օրինակումներով)։ Հեղինակը պայմանականորեն համարվում է Ներսես աբեղան՝ Կիլիկիայի ծովեզրյա Կրակա քաղաքից։ Զրույցը՝ Երուսաղեմի փողոցներից մեկում Քրիստոսի հանդիպման մասին է՝ արդեն 38 տարի կույր և կաթվածահար մուրացիկի հետ։ Միջնադարյան երբևէ գրված ամենադրամատիկական, ամենաբեմական, ամենախաղային գործերից մեկն է սա։ Կարելի է եզրակացնել, որ ամենայն հավանականությամբ Ներսես աբեղան կամ ծանոթ էր լատիներենից թարգմանված միրակլներին (գուցե և այս գործը թարգմանական է), կամ ելնում էր դպրոցական ճարտասանության թատերական եղանակներից։ «Գրական փաստը երկու դեպքում էլ ուշագրավ է և համապատասխանում է մի կողմից միրակլի կանոնին՝ վիճակի թյուրիմացություն և հրաշք, մյուս կողմից՝ կատակերգության միջնադարյան ըմբռնումին ու քերականական կանոնին։ Խաղացվել է արդյո՞ք այս ստեղծագործությունը կամ նախատեսված է եղել խաղացվելու համար՝ դժվար է ասել, դեռևս չկան հստակ վկայություններ այս հարցին պատասխանելու համար։

Օգտագործված գրականության ցանկ

1․ Թատերագիտական բառարան, Լևոն Հախվերդյան, Երևան-1986:

2. Միջնադարյան բեմ, Հենրիկ Հովհաննիսյան, Երևան-2004։

3. Театральная Энциклопедия, Том-3, Москва-1964

4.История западноевропейского театра, том 1, С.Мокульский, Москва-1956

5․ Театральные термины и понятия, ред. А.П.Варламова, А.В.Сергеев. СПб.-2005.

6. Словарь театра, Патрис Пави, Москва-1991

7. Литературная энциклопедия терминов и понятий, глав.ред.-А.Н. Николюкин, Москва-2001г.

8. Средневековый мир в терминах, именах и названиях, Е. Д. Смирнова, В. А. Федосик, Л.П. Сушкевич, Минск-1999

9. Словарь основных терминов по искусствоведению, эстетике, педагогике и психологии искусства, науч.ред. А.А.Мелик-Пашаев, Москва-2001

10. Словарь иноязичных выражений и слов, А. М. Бабкин, В. В. Шенденцов, Книга-2, Москва-Ленинград-1966г.

Համահավաքեց՝ Անի Տեր-Հովհաննիսյանը

Խմբագրելի