Ֆրանս. - Sotie
անգլ. - sotie, farce
գերմ. - satirische Posse, Sotie
իսպ. - sotie, farsa
ռուս. - соти
հայ. - սոտի (կամ «սոտտի»)
Ծագել է ֆրանսերեն «sot», «sotte» բառերից, որոնք նշանակում են «հիմար», ըստ ծավալային պայմանաձևի՝ փոքր դրամա, որի բեմադրման ժամանակ դերակատարները կրում էին «հիմարների» հատուկ կոստյումներ՝ ծաղրուծանակի ենթարկելով հասարակական հոռի բարքերը, արատները, քաղաքական անընդունելի թվացող իրադարձությունները, իշխանական չարաշահումները: Բազմաթիվ առումներով նման է ֆարսին, սակայն ունի որոշ էական տարբերություններ: Սկզբնավորվվել է է XV - XVI դ.դ., Ֆրանսիայում: XVI դարի վերջերից արքունի իշխանության արգելքների ու հալածանքների հետևանքով ժանրը վերացել է թատերական ասպարեզից: Սոտիները սկզբում համարվում էին «curtain raiser», բառացի՝ «վարագույր բարձրացնող», այսինքն, այսպես ասած, «ծանր» մորալիտեներից ու միստերիաներից առաջ ներկայացվող, իսկ հետո հետզհետե կազմավորվեց, դարձավ առանձին սատիրիկ ենթաժանր:
Միջնադարյան թատերագրական համապատկերում իրենց տեղն ունեին նախ և առաջ ֆարսերը և մորալիտեները, որոնք «տարածված» ենթաժանրեր էին: Այդ ժամանակաշրրջանի թատրոնում հիմնականում գրվում էին աստվածաշնչյան թեմաներով բարոյախրատական բնույթի պիեսներ, որոնց հիմնական նպատակը կրոնական քարոզն էր: Այդ դրամաները՝ էպիկական շերտով միստերիան, «հրաշքի» շուրջ կառուցված միրակլը և խրատաբան ու մետաֆորներով լի մորալիտեն, ենթաժանրային համատեքստում անխառն չէին: Միջնադարյան հոգևոր դրամայի այս երեք տեսակները նպաստեցին նաև այլ ենթաժանրերի ստեղծմանը: Կրոնական բնույթի դրամաներից աստիճանական անցում եղավ դեպի աշխարհիկ բովանդակությամբ պիեսները (ֆարս, սոտի): Ֆեոդալներին ու անհաջող ազնվականությանը քննադատող ֆարսը երբեմն քննադատում էր նաև կրոնական դոգմաները:
Սոտիում, որտեղ այլաբանորեն պատկերվում էին հասարակության արատները, կերպարները՝ հիմարները (խաբեբա - հիմար, կաշառակեր - հիմար, զինվոր - հիմար, Մոլորակ, Վայելք) և ծաղրածուները, հանդես էին գալիս «հիմարների» դիմակով, այսինքն՝ գործող անձինք խորհրդանշում էին սոցիալական հաստատություններ՝ եկեղեցին, թագավորական իշխանությունը, ասպետությունը, Հռոմի պապականությունը և այլն: Սոտին, որ ծաղկում ապրեց 15-րդ դարի վերջերում, երբեմն համարվում էր նաև քաղաքական կատակերգություն: Այն ծաղրանմանում էր եկեղեցական ծեսերը, պաշտոնյաներին, «դիտարկումներ անում» իրենց ժամանակների իրադարձությունների, իրենց ժամանակակիցների մասին և այլն: Խիստ կարևորվել են սրամիտ երկխոսությունները, իսկ ավելի փոքրածավալ սոտիները երբեմն գրեթե զուրկ էին սյուժեից: Ենթաժանրի ծագումը կապվում է Հիմարների տոնի կամ կառնավալային տոնակատարությունների հետ:
Անմիտների Տոնը կամ Անմիտների Փառատոնը (լատիներեն՝ festum fatuorum, festum stultorum) նշվում էր հունվարի 1-ին Միջնադարյան Եվրոպայի հոգևորականների կողմից։ Այն սկզբում նշվում էր Հարավային Ֆրանսիայում, ապա ավելի լայն տարածում գտավ։ Տոնի ընթացքում մասնակիցներն ընտրում էին կեղծ եպիսկոպոս, կեղծ արքեպիսկոպոս կամ կեղծ պապ։ Եկեղեցական ծիսակատարություններն ու արարողակարգերը ծաղրանմանակվում էին, և բարձր ու ցածր աստիճանների հոգևորականները փոխում էին իրենց տեղերը։ Սոտիի դերասանները հագնում էին մոխրագույն (կամ դեղնականաչավուն հագուստ), իսկ գլխարկի վրա՝ էշի ականջներ, ոտքերին՝ զանգակներ։ Սոտիները բեմադրվում էին նաև շուկաների հրապարակներում՝ արկղերից, տակառներից ու տախտակներից հապճեպ պատրաստված բեմի վրա՝ ամբոխի մեջ:
Հաճախ բանավիճային է եղել այն հարցը, թե արդյո՞ք պետք է սոտին առանձին ենթաժանր դիտարկել ֆարսից կամ մորալիտեից, որոնց հետ ունի բազմաթիվ ընդհանրություններ՝ հեգնանք, գրոտեսկ և այլն: Սոտին ֆարս չէր, չնայած այս երկու տեսակներն էլ ունեին ընդհանուր տարրեր, և հաճախ այն ներշնչվում էր քաղաքական կամ կրոնական ինտրիգով Ֆարսի և սոտիի գլխավոր տարբերությունն այն է, որ եթե ֆարսում գործող անձինք ունեն հատուկ անուններ, ապա սոտիում այն պարտադիր պետք է այլաբանական լինի, ունենա կրոնական-քաղաքական ուղղվածություն և ինտրիգ: Ֆարսը շարունակում է բարգավաճել ժամանակակից թատրոնում, կինոյում և հեռուստատեսությունում։ Նրա շեշտադրումը չափազանցված իրավիճակների, ֆիզիկական կատակերգության և արագ տեմպի վրա այն դարձնում է զվարճանքի մշտապես արդիական ձև։ Ժամանակակից ֆարսեր հաճախ կարելի է հանդիպել ներկայացումներում, սիթքոմներում և ֆիլմերում՝ լի թյուրիմացություններով ու անհավանական տեսարաններով: Երկու ենթաժանրերն էլ օգտագործում են հումորը: Սոտիներում կիրառվում է մասնավորապես սարկազմ կամ սատիրա՝ հասարակությանը քննադատելու և «հաղորդագրություններ» փոխանցելու համար, մինչդեռ ֆարսերում առաջնահերթությունը տրվում է անհեթեթ իրավիճակներին և զվարճանքին՝ առանց ավելի խորը հասարակական քննադատության։ Ֆարսերի ոճը հակված է դեպի գրոտեսկայինը, գործող անձինք աչքի են ընկնում կարիկատուրային պահվածքով՝ նպատակ ունենալով հիմնականում զվարճացնել, այլ ոչ թե մտորումներ առաջացնել։
Սոտիում Հիմարի կերպարը հաճախ խոսում է սրամիտ, սուր ձևով՝ բառախաղերի միջոցով բացահայտելով իշխանության մեջ առկա կեղծիքը կամ կոռուպցիան։ Այս հեգնական ոճը ծառայում է՝ «փոխանցելու ճշմարտությունը հիմարության միջոցով»։ Սոտիներն ի հայտ եկան այն ժամանակահատվածում, երբ սատիրան դարձավ իշխանությանը դեմ արտահայտվելու կարևոր ձև, հատկապես քաղաքական խառնակ իրավիճակներում։ Ժամանակի ընթացքում դրանց հանրաճանաչությունը նվազեց, քանի որ իշխանություններն սկսեցին գրաքննել առավել սուր հեգնանքով բովանդակությունը։ Ֆարսերը, սակայն, ավելի հեշտությամբ հարմարվեցին փոփոխություններին՝ դառնալով այն ձևերից մեկը, որը հետագայում ազդեց եվրոպական կատակերգության վրա և մնաց սիրված նույնիսկ այն ժամանակ, երբ սոտիները, որպես այդպիսին, «մարեցին»։ Հակիրճ՝ սոտիները քաղաքական համակարգերի սատիրիկ քննադատություններն էին, իսկ ֆարսերը՝ առօրյա թուլությունների կատակերգական պատկերումները։
Սոտիում, որն ավելի կարճ է լինում, քան ֆարսը, երգիծանքը սոցիալական էր կամ քաղաքական: Այս ենթաժանրի կենտրոնական գաղափարն այն է, որ հիմարներն են ղեկավարում հիմարներով բնակեցված աշխարհը:
Սոտիում կերպարները կարող էին ունենալ «Առաջին հիմար», «Երկրորդ հիմար», «Ուխտագնաց», «Ամեն ոք», «Մայր հիմար» (Mère Sotte) և այլ նմանատիպ անվանումներ, մինչդեռ հարց է ծագում՝ չէ՞ որ մորալիտեներում ևս կարող էիր հանդիպել կերպարների նման անվանումներ: Մորալիտեից գլխավոր տարբերությունը հետևյալն էր. սոտին հիմնականում նախատեսված էր զվարճացնելու համար և գրվում էր չափածո, իսկ իրենց սատիրիկ բնույթի և քաղաքական զգայուն բովանդակության պատճառով սոտիները հաճախ կատարվում էին հումորի քողի տակ՝ գրաքննությունից կամ պատժից խուսափելու համար։
Լյուդովիկոս XII-ի բարեհաճությունը վայելող ֆրանսիացի պալատական բանաստեղծ և դրամատուրգ Պիեռ Գրինգորը (երբեմն՝ Գրինգոար) համարվում է սոտիների լավագույն հեղինակ: Նա իր երկերում ծաղրանքով հարձակումներ էր գործում թագավորի թշնամի Պապ Հուլիոս II-ի դեմ: Ֆրանցիսկոս I-ի գահակալությունից հետո Գրինգորը 1518 թվականին տեղափոխվեց Լոթարինգիա։ Նրա գրչին են պատկանում «Հիմարների արքայազնի և հիմար մոր խաղը» (1512), «Անխելք մոր ձեռնարկումները» (1516), «Անխելք մոր խոսակցությունը» (1521) և այլ գործեր: Նրա սոտիները խաղում էին հրապարակներում «Enfants sans Souci» (ֆր.՝ «անհոգ երեխաներ») և «Mère Sotte» (ֆր.՝ «մայր հիմարը») թատերախմբերի դերասանները: Պիեռ Գրինգորի կերպարը պատկերված է Վ. Հյուգոյի «Փարիզի Աստվածամոր տաճարում»: Նրա պիեսներում ի հայտ եկավ սատիրական ուղղվածություն: Սոտիների մեկ այլ հայտնի հեղինակ էր Ժան Կլոդ Օբեյլին:
Թագավորները հովանավորում էին սոտիների բեմադրությունները՝ պաշտպանելով դրանք հոգևորականներից, ազնվականներից և հատկապես ատենադպիրներից, որոնք սոտիների ծաղրի թիրախում էին։ Կարլ VII-ը սոտիներով զբաղվողներին զրկեց հարյուրավոր արտոնություններից, Լյուդովիկոս XII-ը վերականգնեց նրանց իրավունքները, իսկ Ֆրանցիսկոս I-ի խիստ գրաքննությունը սպանեց միջնադարում այդքան սիրված ու տարածված այս գրական ձևը:
Սոտին խորապես արմատավորված էր ուշ միջնադարյան և Վերածննդի սկզբի Ֆրանսիայի հատուկ քաղաքական, սոցիալական և մշակութային համատեքստում։ Այն իր ժամանակի արդյունքն էր և ծառայելում էր որպես ժամանակակից խնդիրների սատիրական մեկնաբանության միջոց՝ հաճախ օգտագործելով հիմարի կամ ծաղրածուի կերպարներ։ Ենթաժանրի հատուկ ձևն ու բովանդակությունը քիչ կիրառելի դարձան հետագա ժամանակաշրջաններում: Ժամանակի ընթացքում սատիրայի այլ ձևեր, ինչպիսիք են բարքերի կատակերգությունը, ֆարսը և քաղաքական սատիրան, ստանձնեցին այն դերը, որը նախկինում կատարում էր սոտին։ Ժամանակակից սատիրական ստեղծագործությունները՝ թե՛ թատրոնում, թե՛ գրականության կամ կինոյի մեջ, հակված են ընդունելու ավելի ճկուն և բազմազան մոտեցումներ հասարակության քննադատության համար, որ սոտիի խիստ կառուցվածքն ու հատուկ ձևը դարձնում է ավելի քիչ համապատասխան։ Թատրոնը նոր ենթաժանրերի և ձևերի ի հայտ գալու արդյունքում զգալի փոփոխությունների է ենթարկվել սոտիի դարաշրջանից ի վեր։ Ռեալիզմի, աբսուրդիզմի և թատրոնում այլ մոդեռնիստական ու պոստմոդեռնիստական շարժումների առաջացումը սոտիից հեռացրել է ժամանակակից դրամատիկ ձևերը։ Թեև սատիրական քննադատության էությունը շարունակում է ապրել տարբեր ձևերում, սոտին՝ որպես առանձին ենթաժանր, այլևս չի կիրառվում կամ ստեղծվում։
Այսպիսով, սոտին հատուկ պատմական և մշակութային համատեքստի արդյունք էր միջնադարյան Ֆրանսիայում, որտեղ այն ծառայում էր որպես սոցիալական և քաղաքական սատիրայի միջոց։ Այնուամենայնիվ, չնայած սոտիի նախնական-ճշգրիտ ձևն այժմ տարածված չէ, նրա ոգին շարունակում է ապրել սատիրական թատրոնի և գրականության այլ ձևերում։ Ժամանակակից այն ստեղծագործությունները, որոնք նպատակ ունեն քննադատելու հասարակությունը, քաղաքականությունը կամ մարդկային վարքագիծը, հաճախ օգտագործում են սուր հեգնանք՝ հիշեցնելով սոտիի ոճը: Մինչ ֆարսը շարունակում է մնալ կենսունակ և սիրված, սոտին այլևս չի գործում որպես առանձին ենթաժանր, սակայն նրա սատիրական էությունը և բազմաթիվ տարրեր, գաղափարական առումով ձեռք բերելով ընդգրկունություն, պահպանվում են ժամանակակից սատիրայի այլազան ձևերում։ Թեև որպես առանձին ենթաժանր այժմ գոյություն չունի, բայց 19-րդ դարի վերջին սոտին ունեցել է կիրառման նոր դրսևորում.Անդրե Ժիդը, շնորհիվ իր անհատականության հանճարի, ստեղծեց սոտիի նոր՝ նարրատիվ տեսակը: …Օրինակ՝ «Պալուդեսը» (1986), «Վատ շղթայված Պրոմեթևսը» (1899) և «Վատիկանի նկուղները» (1914):
Թատերագիտական ու գրականագիտական մի շարք աշխատություններում առկա է ժանրի և ենթաժանրի շփոթ. այս ենթաժանրի ստեղծագործությունները համարել են «դիդակտիկ» և ուղղակիորեն համեմատել աբսուրդի դրամայի հետ՝ առանց որևէ հիմնավորման: Սոտիի մասին բազմաքանակ չեն ուսումնասիրությունները արտասահմանյան գրականագիտության մեջ, սակայն կարելի է առնանձնացնել Լուիս դե Փեթիթ դը Ջուվելի «Կատակերգությունը և բարոյականությունը միջնադարյան Ֆրանսիայում» (սկզբնապես հրատարակվել է 1923 թվականին, վերահրատարակվել՝ 2012 թվականին), Հ. Արդենի «Հիմարների պիեսները» (1980), Էմիլ Փիքոթի «Սոտին Ֆրանսիայում. հին ֆրանսիական թատրոնի պատմական և մատենագիտական տեղեկատուի հատված» (2018), Լամբերտ Ս. Փորթերի «Ֆարսը և սոտին» (2009) և այլն:
Օգտագործված աղբյուրներ
1. Հախվերդյան Լ., Թատերագիտական բառարան, Երևան, 1986:
3. Arden H., Fools’ Plays, Cambridge University press, 1980, 214 pages.
4. Cuddon J. A., A Dictionary of Literary Terms and Literary Theory, UK, Wiley-Blackwell, 2013
6. www.cambridge.org/core/journals
9. Театральная энциклопедия., Том 4, глав, ред. П.А.Марков, Москва - 1965
Համահավաքեց - կազմեց՝ ԷԼՖԻՔ Զոհրաբյանը
13.11.2024 02:03
