1990թ. հուլիսին Էժեն Իոնեսկոն փիլիսոփա Գաբրիել Լիսիանուին վերջին հարցազրույցն է տվել, որը տպագրվեց միայն 1995թ. Սեպտեմբերին՝ ֆրանսիական «La Magazine litteraire» ամսագրում:
Գաբրիել Լիսիանու - Այն, ինչ հատկանշական է Ձեր ստեղծագործությանը, այն, ինչ ի հայտ եկավ Ձեր հանրահայտ «Ոչ» գրվածքում և այն, ինչ իմ ու Ձեր զրույցի հիմ նաքարը պիտի լինի, կարող եմ բնորոշել մեկ բառով` ընդվզում: 1986-ի մի հարցազրույցում Դուք «Ոչ»-ի վերջին ժամանակաշրջանի մասին ասել եք. «Ես այն ժամանակ նաև խուլիզան էի»: Այստեղից իմ հարցը: Ինչ ազդեցություն է թողել խուլիգանի այդ սկզբնական հոգեվիճակը Ձեր հետագա կյանքի և ստեղծագործության վրա: Գերագույն քաղաքացիական պարտքը, որը Ձեզ միշտ ստիպել է պաշտպանել բոլոր տանուլ տրված դատերը, այդ հիանալի հայրենասիրությունը որևէ կապ ունի՞ խուլիգանի հիշյալ կարգավիճակի հետ: Դուք, առանց վախենալու հետևանքներից, արտահայտվել եք աշխարհի բոլոր գուլագների, ֆաշիզմի, կոմունիզմի դեմ: Այս կեցվածքը խուլիգանի ձեր վերաբերմունքի տրամաբանական շարունակությունը չէ՞:
ԷԺեն Իոնեսկո - Գուցե, գուցե՝ այո: Ես միշտ անսահման անկեղծությամբ որոնել եմ ճշմարտությունը, Բոդլերի բանաձևի համաձայն՝ «սիրտս մերկացրած»։ Ոչինչ չի կարելի թաքցնել, պետք է հարգել ճշմարտությունը։ Երբ որևէ բան թաքցնում ես ինքդ քո կամ ուրիշների հանդեպ տածած հարգանքից, դա անարգանք է ճշմարտության նկատմամբ:
Գ. Լ. - Այո, բայց ճշմարտության նկատմամբ այդ հարգանքը գրողին հաճախ ստիպում է կտրվել իր գրասեղանից և իր կարծիքը հայտնել հասարակության որոշակի խնդիրների վերաբերյալ: Դրանով գրողը մտնում է քաղաքականության ասպարեզ: Ինչպես կարող են իրար հետ գոյակցել այն երկխոսությունները, որ գրողը վարում է մի կողմից՝ Աստծո, իր ստեղծագործության, մյուս կողմից՝ աշխարհի, քաղաքականության, հասարակության հետ: Ինչպե՞ս եք գնահատում այն, որ ճշմարտության անունով՝ գրողները խառնվում են քաղաքականությանը: Ի՞նչ եք կարծում, դա անհրաժե՞շտ է:
Է. Ի.- Այո, անհրաժեշտ է: Անհրաժեշտ է, որ ժամանակ առ ժամանակ գրողը թողնի իր գրասեղանը։ Հենց այս ընդմիջումների մասին է, որ խոսում եմ «Միջանկյալ որոնում» գրքում: Գրողը պիտի շփվի աշխարհի հետ, ուրիշ մարդկանց՝ իր նմանների հետ:
Գ. Լ. Մի ժամանակ Ֆրանսիայում, ինտելեկտուալների շրջանակում մոդայիկ էր ձախ հոսանքներին հարելը:
Է. Ի.- Այո, բայց նրանց էլ էր դուր գալիս թաքցնել ճշմարաությունը: Օրինակ, XVI դարի գրական սալոնները լիքն էին իրենց ընդդիմության անդամ երևակայող մարդկանցով, ովքեր, այնուամենայնիվ, վախենում էին նայել ճշմարտության աչքերին: Ահա թե ինչու պետք է ասել ճշմարտությունը, ինչ գնով էլ լինի:
Գ. Լ. - Իսկ Ձեր համար ո՞րն էր այդ գինը:
Է. Ի. - Այն, որ սկսում են քեզ մատով ցույց տալ, սկսում են արհամարհել այն պատճառով, որ դու տեսնում ես այն, ինչ իրենք չեն տեսնում, և ինչը սարսափելի է:
Գ. Լ.- Իսկ ինչու՞ նրանք չէին տեսնում, ինչու՝ նրանք չէին ուզում տեսնել սարսափը:
Է. Ի.- Նրանք չէին ուզում տեսնել գաղափարական վախկոտության պատճառով: Այո՛, ֆրանսիացիներին, ընդհանրապես արևմուտքցիներին բնորոշ է վախկոտությունը: Նրանք երևակայում են, որ գաղափարախոսական ճշմարտությունը գերադասելի է պարզ ու շիտակ ճշմարտությունից: Գաղափարախոսության նկատմամբ հարգանքից ելնելով՝ նրանք բնավ չեն հարգում այն իրականությունը, ուր ապրում են իրենք:
Գ. Լ. - Բայց ինչու է Ձեր կեցվածքը տարբերվում: Ինչպես էր պատահել, որ Դուք ավելի մոտ էիք իսկական ճշմարտությանը:
է. Ի. - Ես չգիտեմ, գուցե այն պատճառով, որ ծագումով ռումինացի եմ և ավելի շատ տեղեկություններ ունեի Արևելյան Եվրոպայի իրավիճակի մասին։ Կամ գուցե ես չեմ վախենում կատվին կատու անվանելուց:
Գ. Լ. - Բոլորը գիտեին գուլագների գոյության մասին: Իսկ ինչու՞, ի հեճուկս Սոլժենիցինի բացահայտումների, ուրիշները չէին ցանկանում դա տեսնել:
Է. Ի. - Գաղափարախոսության նկատմամբ հարգանքից ելնելով, որովհետև իրենց այդպես հարմար էր:
Գ. Լ. - Սա միշտ ինքս ինձ հարցրել եմ. ինչպե՞ս է, որ Դուք, անմիջական չապրելով Սոլժենիցինի կամ մյուս այլախոհների սարսափները, այդքան զգայուն եք սար- սափի նկատմամբ: Այնպես եք նկարագրում, կարծես ինքներդ եք ապրել:
Է. Ի. - Այո, ես շատ զգայուն եմ սարսափի նկատմամբ՝ շնորհիվ այն վկայությունների, որ լսել եմ Ռումինիայից եկած մարդկանցից, որոնց հավատացել եմ: Ինձ համար ընդհանրապես անհասկանալի է այն ան- տարբերությունը, որով մարդկանց մեծամասնությունը վերաբերվում է աշխարհում տեղի ունեցող ամեն ինչին:
Գ.Լ. - Ես քիչ առաջ հիշեցի Ձեր ընդվզումը, որ անբաժանելի է Ձեր ստեղծագործությունից և որը ծնվել է որոշակի հասարակական անբավարարվածությունից. «Ոչ»-ում դուք ընդվզում եք պատեհապաշտ քաղաքագետների դեմ, այն միջակության դեմ, որ թագավորում է մեր հասարակության մեջ։ Սակայն այս ընդվզումը այլ ծավալներ ընդունեց հետագայում վերածվելով մարդու վերջավոր վիճակի, մահվան դեմ բողոքի: Այս բողոքից ինչպեն ծնվեց հանդիպումը աստվածայինի հետ, ինչպեն գտաք Աստծուն:
Է. Ի. - Չգիտեմ՝ արդյոք գտել եմ Նրան: Իսկապես չգիտեմ: Ես շարունակում եմ Նրան փնտրել:
Գ. Լ.- Հենց այս թեմային է, որ կուզենայի ուղղել մեր խո- սակցությունը: Այն թեմային, որը Ձեր թատրոնի, էսսեների, Ձեր վերջին ստեղծագործության առանցքն է. «Միջանկյալ որոնում»-ում հենց այս սպասման թեման է, այս հույսը, որոնումը, կասկածը, իսկ եթե ոչ ոք չկա, եթե ոչ ոք մեզ չի սպասում ճանապարհի այն ծայրին։ Սա չէ՞ այն հարցը, որն անվերջ տանջում է Ձեզ:
Է. Ի. - Սա հարցերի՝ հարցն է, իմ հավիտենական թախծի պատճառը:
Գ. Լ. - Ձեր տոեղծագործությունը, ուրեմն, մի երկխոսություն չէ՞ հավերժական անհայտության հետ:
Է. Ի. - Հենց այդ անհայտությունն է, որ ինձ վախեցնում է: Իմ կյանքի մեկ քառորդ մասն անցկացրել եմ հավատալով, մնացած ժամանակ ագնոստիկ էր: Հիմա, երբ խոսում եմ Ձեզ հետ, չգիտեմ՝ հավատում եմ, թե՝ ոչ: Բայց ես ուզում եմ հավատալ: Ես ուզում եմ հավատալ, ինչպես իմ բարեկամներից մեկի խոստովանահայրը, որն ամեն օր աղոթում է՝ ասելով. «Տե՜ր Աստված, խնդրում եմ, այնպես արա, որ ես հավատամ Քեզ»: Սա իմ մշտական վիճակն է։ Երբեմն ընդվզում եմ այն ամենի դեմ, ինչ ինձ թվում է անկատար. օրինակ՝ իմ նովելներից մեկում ես երազում եմ մի ուրիշ տիեզերքի մասին: Ես ուզում եմ վերագտնել այս աշխարհը: Ինձ դուր է գալիս այս արարումը, բայց ուզում եմ, որ մի անգամ էլ Աստված այն կրկնի: Մի նոր ծննդի եմ սպասում, հավատում եմ, որ մի նոր աշխարհ է ստեղծվելու: Ես հույս ունեմ՝ առանց հավատալու: Մենք ծնվում ենք, ուժեղանում, գեղեցկանում, հետո քիչ-քիչ անկում ենք ապրում ու մեկ էլ տեսնում ենք, որ դարձել ենք անհրապույր, թույլ, փխրուն, հիվանդ: Ես հարցրել եմ բոլոր հոգևորականներին, նույնիսկ գրել եմ Հռոմի Պապին. «Ինչու՞ է այսպես»: Եվ բոլորն ինձ պատասխանեցին. դա գաղտնիք է, ոչ ոք չի կարող պատասխանել: «Հռոմի Պապը չի կարող պատասխանել այդ հարցին»:
Ես դա բացատրում եմ Աստծո դաժանությամբ, որը ես՝ մարդս, չեմ կարող ընդունել: Արման Սալակրուն մի առիթով գրել է, թե ինչպիսին կուզենար տեսնել աշխարհը, մենք ծնվում ենք ծեր, հետո դառնում ենք հասուն, ապա՝ երիտասարդ, և երբ գալիս է մեռնելու ժամանակը՝ մենք փոքր երեխա ենք: Կամ՝ մի ծեր կին կա, որը քաղցկեղով հիվանդ է, թույլ, ժամանակի հետ նա ջահելանում է, քաղցկեղը ներծծվում է, և կյանքի վերջում կինը ջահել ու առողջ է: Ահա թե ինչպիսին կուզենայի տեսնել աշխարհը:
Գ.Լ. - Դա ձեզ դու՞ր կգար:
Է. Ի.- Այո, շատ:
Գ. Լ. - Ուրեմն, այստեղ է Ձեր ընդվզումը. ինչու՞ է անհրաժեշտ, որ մենք մեռնենք:
Է. Ի. - Ինչու է անհրաժեշտ, որ մենք մեռնենք, ծերանանք, ինչու՞ է անհրաժեշտ, որ տանջվենք, սպասենք, տանենք անարդարությունը, ինչու՞ է անհրաժեշտ, որ անարդարությունը գոյություն ունենա այս աշխարհում: Աշխարհի պատմությունը պատերազմների պատմություն է, պատերազմներ, որ երբեք չեն ավարտվում: Մենք հիանում ենք ծովի անսահման կապույտով, բայց ինքներս մեզ ասում ենք, որ այդ կապույտի խորքում, մակերևույթից երկու մետր ցած անողոք պատերազմ է ընթանում. ձկները հոշոտում են իրար, որ սնվեն: Ես չեմ կարող հասկանալ, թե ինչու՞ է տիեզերքն այսպես կառուցված: Այստեղից էլ ծագում է իմ միակ հարցը՝ Աստված գոյություն ունի՞, թե՝ ոչ։ Եվ եթե նա գոյություն չունի, կա՞ արդյոք Մեկը, որը ստեղծել է այս աշխարհը: Երբեմն ստիպված եմ լինում մտածել, որ այս աշխարհը ստեղծել են այն չար հրեշտակները...
Գ. Լ- Որոնց մասին խոսում է Ձեր բարեկամ Սիորանը:
Է. Ի. - Նաև իմ բարեկամը, բայց Սիորանը ինչ-որ բան ունի, որ իրեն հանգստացնում, խաղաղեցնում է. դա ոճի գեղեցկությունն է: Իմ ոճը գեղեցիկ չէ և ինձ բնավ չի կարող օգնել: Սարսափով եմ ինքս ինձ խոստովանում, որ մեռնելու եմ, որ մեռնելու են կինս, աղջիկս, և ինչ էլ որ մարդ անի, միևնույն է՝ հատուցում չկա: Եվ ես իմ հայացքն ուղղում եմ ոչ թե առ Աստված, այլ առ Հիսուս Քրիստոս, որն իմ եղբայրն է և ուրեմն՝ ավելի հարազատ է ինձ: Նրան է, որ փորձում եմ ուղղել իմ հարցերը, բայց նա նույնպես չի պատասխանում, նա նույնպես տանջվել է, հուսացել..., ու ամեն ինչ նորից է սկսվում:
Գ. Լ. - Ինչու՞ եք մտածում, որ Սիորանը կարող է ավելի հանգիստ վերաբերվել մահվան գաղափարին, նա, որ Ձեզ պես հենց սկզբից ապրել է մահվան սարսափը:
Է. Ի. - Նա ավելի շատ է կարդացել, քան ես:
Գ. Լ. - Եվ դա նրան օգնել է: Ընթերցանությունն օգնում է դիմակայելու մահվան գաղափարին:
Է. Ի. - Այո: Օգնում է գրականությամբ զբաղվելուն: Սիորանի բոլոր գրքերը Ք. ա. III դարի գնոստիկ տեքստերից ինչ-որ բան ունեն։ Ես չեմ հավատում, որ Սիորանը լիովին անկեղծ է: Նա իմ բարեկամն է, մենք հաճախ ենք զրուցում, բայց ես լրիվ չեմ հավատում նրա անկեղծությանը:
Գ. Լ. - Նրա անկեղծությանը ինչի՞ նկատմամբ, մահվան հարուցած սարսափի՞, թախծի՞
Է. Ի. - Այո:
Գ. Լ. - Ուրեմն, գրքերում նրա թախիծը շինծու՞ է:
Է. Ի. - Այո, և դա արվում է ոճավորման միջոցով:
Գ. L.- Իրական թախիծը հնարավոր չէ՞ ոճավորել:
Է. Ի. - Ոչ:
Գ. Լ. - Իսկ Դուք ինչպես եք բացատրում այն, որ Աստծուն հավատացող մարդիկ երբեք իրենց չեն տալիս այն հարցերը, որ Ձեզ տալիս եք Դուք, և երբեք չեն կանգնում այն փակուղու առաջ, որին միշտ դեմ են առնում Ձեր մտքերը:
Է. Ի. - Ես չգիտեմ, բայց, ինչպես ասում է Սիորանը, անտարակույս է այն փաստը, որ, ասենք, սուրբ Հովհաննես Մկրտիչը կամ Թերեզա Ավիլային գոյություն են ունեցել: Ինչպես է հնարավոր այդպես ապրել, ես չեմ հասկանում: Բայց առավոտից մինչև երեկո, երեկոյից մինչև առավոտ, անքուն գիշերների ընթացքում ես փորձում եմ ըմբռնել անըմբռնելին:
Գ. Լ. - Սրբերի կյանքը Ձեզ չի օգնում: Նրանց հետքերով գնալը արդյո՞ք մեզ համար մի հնարավորություն չէ հուսալու և հավատալու:
Է. Ի. - Այո, իհարկե: Բայց ես չեմ կարող համբերել, իմ անհամբերությունը սահման չունի: Ես չեմ կարող համբերել ոչ մի վայրկյան, ոչ մի րոպե:
Գ. 1. - Կներեք, որ փոխում եմ զրույցի թեման: Կուզենայի խոսել «Ռնգեղջյուրի» մասին, այն իրադարձությունների, որ տեղի ունեցան Ռումինիայում վերջին ամիսներին: «Ռնգեղջյուրությունը» մեր դարի ամենաբնորոշ հիվանդություններից է: Դուք ճիշտ նշակետին եք խփել: Ժամանակ առ ժամանակ մարդկությունը տարբեր վարակների զոհ է դառնում, բայց մարդկային միտքն էլ է հիվանդանում: Սկզբում ասում էինք՝ «ռնգեղջյուրությամբ» հիվանդանում են հիմարներն ու սրիկաները, բայց խելացի ու ազնիվ շատ մարդիկ են դառնում այս հիվանդության զոհը: Նրանք, ովքեր մեզ համար այնքան թանկ են, այնքան հարազատ, նույնիսկ նրանք են փոխվում...
Է. Ի. - Դա իսկապես պատահել է իմ բարեկամներից մեկի հետ: Դա անբացատրելի է: Այդ պատճառով է, որ հեռացա Ռումինիայից: Ես այլևս չէի կարող մնալ այնտեղ և եկա Ֆրանսիա ու այստեղ անսպասելիորեն գտա այնպիսի մարդկանց, ովքեր կարողացել էին մեկուսանալ ու զերծ մնալ այս համընդհանուր հիվանդությունից։
Գ. Լ. - Դուք երբևէ Ձեզ չե՞ք հարցրել, թե ինչպես է, որ չարը չի կարողանում վերջնականապես հաղթել բարուն, չէ՞ որ չարն այնքան ուժեղ է, իսկ քարին այնքան փխրուն (Կիերկեգորը ասում է, որ բարին հավիտենական է, այդ պատճառով է այդքան խոցելի): Ինչու՞, օրինակ, «ռնգեղջյուրությունը» չի վարակում բոլոր մարդկանց:
Է. Ի. - Դա անբացատրելի է, բայց դա է, որ ինձ հույս է ներշնչում:
Գ. Լ. - Իսկ ինչպե՞ս է աշխարհը կարողանում պահպանել հավասարակշռությունը:
Է. Ի. - Ո՞վ գիտե: Ո՞վ կարող է իմանալ: Մենք չենք կարող այդ հարցի պատասխանը փնտրել Հիսուս Քրիստոսի, կրոնի, որևէ կրոնի մեջ, քանի որ բոլոր կրոնները ելնում են բարու գաղափարից: Գուցե, գուցե...
Մեր զրույցն ինձ որոշ հույս է ներշնչում: Ինչպես կարող է այդքան ցավ գոյություն ունենալ. ինչու՞ ենք մենք ծերանում, կորցնում հավատը: Ինչու՞ է չարն այսքան ուժեղ, ինչու՞ է Աստված այսքան մեծ հզորություն տվել Սատանային։ «Դա գաղտնիք է»,- կասի աղջիկս: Բայց ես ուզում եմ գտնել այդ գաղտնիքի բանային: Ես չեմ կարող ապրել առանց այս բանալու և խոստովանել, որ երբեք այն չեմ գտնի:
Գ. Լ. - Այո, բայց աշխարհը նաև չարի կայսրություն չի դառնում։ Այս պայքարը վերջ չունի: Բերանժեն, որ մենակ է մնում, մեզ այն հույսն է թողնում, որ իր միայնությունից բարու մի մեծ համայնք է ծնվելու: Ինչպե՞ս է դա տեղի ունենում։ Ուրեմն աշխարհը լրիվ չարի իշխանության տակ չէ։ Աշխարհն ամբողջովին Սատանայինը չէ: Ես նույնպես չեմ կարող դա հասկանալ, երբ տեսնում եմ, թե աշխարհում չարը որքան ուժեղ է:
Է. Ի. - Որն է այն սահմանը, որից անդին չարն իշխանություն ունի: Ես ինձ ասում եմ, որ եթե Աստված թույլ է տալիս, որ մենք իրար սպանենք, եթե նա թույլ է տալիս, որ մարդիկ սպանեն կենդանիներին, եթե պետք է սպանել, որպեսզի չսպանվես, ուրեմն, եթե չարի գերակշռությունն անսահման էլ չէ, ապա, ամենաքիչը, շատ մեծ է:
Գ. Լ. - Որևէ բան կարող է ծագմամբ բարի լինել, բայց ավարտվել սարսափի մեջ:
Է. Ի. - Իհարկե: Ամեն ինչ ավարտվում է սարսափի մեջ: Կոմունիզմը ենթադրում էր համընդհանուր արդարություն հաստատել, բայց նա իր հետ բերեց միայն անարդարություններ և առավելություններ՝ մարդկանց մի խմբի համար։ Չերչիլը երկիրը ներքաշեց երկրորդ համաշխարհային պատերազմի մեջ, որպեսզի պահպանի՝ Բրիտանական կայսրությունը, բայց նա փլուզեց այդ կայսրությունը: Հիտլերը ցանկանում էր հրաշալի Գերմանիա կառուցել, բայց նա քանդեց Գերմանիան: Իմ տպավորությամբ, Սատանային հաճույք է պատճառում մեր բոլոր ցանկությունները շրջել, անկախ այն բանից՝ այդ ցանկությունները բարի՞ են, թե չար:
Գ. Լ. - Մի ուրիշ հարց. Սիորանն իր նախապատերազմական գործերից մեկում ասում է. «Փոքր մշակույթի մեջ ծնված մարդու հպարտությունը միշտ խոցված է»: Դուք նույնպե՞ս Ձեզ խոցված եք զգացել:
Է. Ի. - Այո:
Գ. Լ. - Իսկ ինչու՞. Ռումինիայում Դուք ավելի մեծ հորիզոնների պահա՞նջ էիք զգում: Համաշխարհային հռչակի՞ էիք ձգտում:
Է. Ի. - Այն ժամանակ ես իսկապես ուզում էի հռչակավոր լինել: Այժմ դա ինձ այլևս չի հետաքրքրում: Հավանաբար այն պատճառով, որ արդեն հայտնի մարդ եմ դարձել:
Գ. Լ. - Հիմա հռչակը Ձեզ ծիծաղելի ու անկայուն է թվում:
Է. Ի. - Խորապես: Ես լրիվ ուրիշ բանի էի պատրաստվում: Ցանկանում էի հոգևորական լինել, եկեղեցում աղոթել միայն Աստծուն։ Բայց ձախողվեցի: Փոխարենն ունեմ կնոջս ու աղջկաս. սա հոգևորական չդառնալուս էական փոխհատուցումն է:
Գ. Լ. - Դուք ուրեմն խոցված հպարտությամբ թողեցիք Ռումինիան: Ֆրանսիայի ու Ռումինիայի միջև տարբերությունը մե՞ծ էր:
Է.Ի. - Այո, տարբերությունը մեծ էր, քանի որ այն ժամանակ Ռումինիան ընդհանրապես կշիռ չուներ: Մարդիկ չգիտեին՝ որտեղ է գտնվում Սոֆիան կամ Բուխարեստը: Հիմա ճանաչում են Ռումինիան, նրա գրողներին: Եվ ի՞նչ, այսքան ժամանակ Ռումինիայի համար հռչակ երազելուց հետո՝ այժմ ես ինձ հաշիվ եմ տալիս, որ դա ոչինչ չարժե, և ավելի լավ կլիներ, եթե Ռումինիան շարունակեր ապրել Պատմությունից դուրս:
Գ. Լ. - Բայց Դուք ինքներդ չե՞ք ապրել Պատմությունից դուրս:
Է. Ի. - Ես հեռու չեմ ապրել Պատմությունից: Ապրել եմ Պատմության մեջ: Ես վերապրել եմ այն դժբախտությունները, որ իր հետ բերում է Պատմությունը։
Գ. Լ. - Ուրեմն, ինչու՞ եք ուզում ապրել Պատմությունից դուրս:
Է. Ի. - Պետք է ապրել Պատմությունից դուրս և աղոթել... Միակ բանը, որ հնարավոր է անել ի բարօրություն մարդկու- թյան, աղոթելն է: Պետք է, ուրեմն, աղոթել: Ապրել Պատմությունից դուրս և աղոթել...
Գ. Լ. - Իսկ ի՞նչ է տալիս աղոթքը, որևէ հարց լուծվու՞մ է աղոթքով:
Է. Ի. - Միայն Աստծուն է հայտնի, թե արդյոք Ինքը լուծում է այն, ինչ ընդհանրապես հնարավոր է լուծել:
Գ. Լ. - Դուք հավատու՞մ եք աղոթքի ուժին:
Է . Ի. - Կուզենայի հավասալ։
Գ. Լ. - Դուք աղոթու՞մ եք:
Է. Ի. - Երբեմն:
Գ. Լ. - Ի դեպ, աղոթքի մասին: Բոլորին հայտնի է Սիորանի նամակը Վուլկանեսկուին, որտեղ Սիորանը զայրույթով է խոսում ռումինացիների մասին ասելով. «Մենք ի՞նչ ժողովուրդ ենք, որ մեզանից ոչ մի սուրբ դուրս չի եկել»:
Է. Ի. - Իսկ Վուլկանեսկուն պատասխանել էր. «Եթե դու քո աչքերով տեսած լինեիր այն հատակը, որ մաշվել էր ամեն օր իր տանն աղոթող ծեր կնոջ ծնկներից...»: Սիորանի զայրույթը Ռումինիայի նկատմամբ սիրո արտահայտություն չէ, այլ անձնական անսահման հպարտության արդյունք: Նրան զայրացնում էր այն, որ ինքն ընդամենը Սիորանն է և ոչ թե, ասենք, Պասկալը:
Գ. Լ. - Դուք մենակությունից տանջվե՞լ եք, երբ Բալկանյան ձեր աշխարհը փոխեցիք Արևմատքի հետ:
Է. Ի. - Ոչ, սկզբում ինձ շատ լավ զգացի, քանի որ հենց այստեղ՝ Ֆրանսիայում եմ անցկացրել մանկությունս: Իսկ իմ մանկության երկիրն ինձ շատ է հարստացրել հոգեպես:
Գ. Լ. - Սիրու՞մ եք հանդիպել մարդկանց:
Է. Ի. - Շատ երջանիկ եմ զգում, երբ հանդիպում եմ ռումինացիների: Ես, որ երկար ժամանակ ինձ ռումինացի չեմ համարել, չեմ սիրել Ռումինիան, այժմ ինձ նորից համարում եմ նրանցից մեկը:
Գ. Լ. - Հարազատության զգացումը Դուք վերագտաք այն ժամանակ, երբ ականատես եղաք այդ ժողովրդի ողբերգությա՞նը:
Է. Ի. - Այո:
Գ. Լ.- Եվ դա ե՞րբ տեղի ունեցավ:
Է. Ի. - 25 տարի առաջ. այդ ժամանակ ես ատում էի Ֆրանսիան, ընդհանրապես Արևմուտքը, որը չէր ուզում տեսնել այդ ողբերգությունը:
ՄԱՐԻ-ՖՐԱՆՍ ԻՈՆԵՍԿՈ - Ներիր, հայրիկ, բայց ավելի կանուխ էր, 40 տարի առաջ։
Է. Ի.- 40 տարի, այո...
ՄԱՐԻ ՖՐԱՆՍ ԻՈՆԵՍԿՈ- Հայրիկը նշանավոր մարդ- կանց մի հավաքույթի իրեն շատ միայնակ է զգացել: Բոլորը նրան պատասխանել են. «Մի՛ չափազանցրեք»: Նույնիսկ ինչ-որ մեկը մի շշմեցուցիչ փաստարկ է բերել. «Դուք ոչինչ չգիտեք, քանի որ այնտեղից եք գալիս»:
Է. Ի. - Ավելի ստույգ՝ «Դուք իրավունք չունեք Ռումինիայի մասին խոսելու, քանի որ այնտեղից եք»:
Գ. Լ. - Հետաքրքիր տրամաբանություն է:
Է. Ի. - Այսինքն՝ եթե ես գալիս եմ այնտեղից և եթե դատապարտում եմ այն, ինչ այնտեղ կատարվում է, նշանակում է...
ՄԱՐԻ - ՖՐԱՆՍ ԻՈՆԵՍԿՈ - Նրանք այդ նույն փաստարկը ներկայացնում էին նաև Կրավչենկոյին. նրան մեղադրում էին դավաճանության մեջ:
Է. Ի. - Այն ժամանակ նրանք Սարտրին համարում էին բարձրագույն մտքի տեր մարդ, այն դեպքում, երբ Սարարը հիմարների թագավորն էր:
Գ. Լ. - Դուք նրան ճանաչե՞լ եք:
Է. Ի. - Այդ երջանկությունը չեմ ունեցել, իրականում ես հրաժարվում էի նրան ճանաչել:
Գ. Լ. - Հենց սկզբից նա Ձեզ նյարդայնացնու՞մ էր:
Է. Ի. - Առաջին իսկ վայրկյանից: Երբ Սարտրն արդեն մահացել էր, երազ տեսա. մենք գտնվում էինք ինչ-որ թատրոնում, և ես իմ կողքին նստած Սարարին ասացի. «Ոչ ոք չկա թատրոնում», և նա ինձ ասաց. «Դե ոչ, նայեք օթյակին», «Պարոն Սարտր,- ասացի,- ցավում եմ, որ չենք ճանաչել իրար»: «Չափազանց ուշ է այժմ, չափազանց ուշ»:
Գ. Լ. - Ձեր ստեղծագործություններից մեկում Դուք տարբերակում եք առաջարկում, որն ինձ շատ դուր եկավ, ափսոսանքը հակադրում եք խղճի խայթին: Դուք ասում եք, որ խղճի խայթը ափսոսանք է ուրիշի համար: Խղճի խայթ մենք զգում ենք այն ժամանակ, երբ կարողանում ենք մեզ կողքից նայել և զգում ենք մեր մեղավորությունը ուրիշի նկատմամբ: Ինչ վերաբերում է ափսոսանքին՝ այն դուրս չի գալիս մեր ես-ի սահմաններից: Ինչի՞ց եք խղճի խայթ ապրել և ինչի՞ համար եք ափսոսում:
Է. Ի.- Ափսոսում եմ, որ հոգևորական չդարձա. մի բան, որ փոխհատուցվել է կնոջս և աղջկաս գոյությամբ:
Խղճի խայթ եմ զգում, որ այնքան ցավ եմ պատճառել աշ- խարհին և նրանց, ում սիրում եմ: Ես՝ զղջում եմ դրա համար և ներողություն խնդրում Նրանից, ով պիտի որ գոյություն ունենա: Այն ժամանակը, որն ինձ տրվել է ապրելու համար, ես ապրել եմ խղճի խայթերի ու մահվան սարսափի արանքում:
Գ. Լ. - «Միջանկյալ որոնում»-ում և մեր զրույցի ընթացքում Դուք անընդհատ խոսում եք երկու անձանց Ձեր կնոջ ու աղջկա մասին։ Բայց Ձեր ստեղծագործությունը դուրս է գալիս մտնրիմների այս շրջանակից: Ձեր գրքերը կարդալիս թվում է, թե Ձեզ հուզողը ողջ մարդկության խնդիրներն են: Բարությունը արդյոք չի՞ ենթադրում քո իսկ նույնացումը մեկ ուրիշի հետ, որն արյունակցական կապերով կապված չէ քեզ հետ:
Է. Ի. - Բարությունը... Վախն իմ մեջ շատ մեծ է, որպեսզի տեղ թողնի այնպիսի զգացման համար, ինչպիսին բարությունն է: Ժամանակ առ ժամանակ ես բարի եմ դառնում, և գիտե՞ք երբ, երբ այն ցավը, որ պատճառել եմ ուրիշին, ինձ էլ է հասնում:
Գ. Լ. - Բայց Դուք ու՞մ և ի՞նչ ցավ եք պատճառել:
Է. Ի. - ...
Գ. Լ. - Ես ուզում եմ ասել, որ Ձեր կենսագրության մեջ ոչ մի ակնհայտ չար արարք չկա: Դուք այն ստեղծագործողներից չեք, որոնք իրենց կյանքում ինչ-որ մեծ սխալ են գործել և ափսոսում են դրա համար, կամ այն մտածողներից չեք, ովքեր իրենց կյանքի ինչ-որ ժամանակահատվածում սխալ կամ չար գաղափարախոսության կրողներ են եղել: Ոչ Ձեր ստեղծագործությունը, ո՛չ Ձեր կյանքը չեն՝ ընդհանրացվում որևէ չար բանի հետ:
Է. Ի. - Ո՞վ գիտի... Գիտեմ, որ այնուամենայնիվ մեղավոր եմ: Դա իմ գաղտնիքն է:
Գ. Լ. - Դուք չարացած եք եղել այն ժամանակ, երբ գրում էիք «Ոչ»-ը, բայց այդ չարությունն արհեստական էր, ծրագրավոր ված:
Է. Ի. - Ես այնպիսի մարդ եմ, ով բարի չի եղել: Բայց ինչպես ասում էր իմ դասախոսներից մեկը՝ մենք ամեն ինչ կհասկանանք: Ամեն ինչ կասվի մեզ, ամեն ինչ կբացատրվի, և ես անհամբեր սպասում եմ այդ պահին: Բայց նաև գիտեմ, որ դրան հասնելու համար պետք է անցնել մահվան միջով:
Գ. Լ. - Շնորհակալություն զրույցի համար և ներողություն, որ այսքան հոգնեցրի ձեզ:
Է. Ի. - Այդ ես պիտի ներողություն՝ խնդրեմ, բայց արդեն 80 տարեկան եմ:
Գ. Լ. - Ձեր 80 տարիները ձեզ ճնշու՞մ են:
Է. Ի. - Այնքան, որքան 79-ը:
Ֆրանս. թարգմ. ՆՈւՆԵ Աբրահամյան
Նյութի աղբյուրը՝ Գարուն. փետրվար 1996
14.08.2024 01:11