12.01. 2024 00:56
ԱՅՎԱԶՅԱՆԱԿԱՆ ԹԱՏԵՐԱԿԱՆ ՓԱՌԱՏՈՆ 2013
Աղասի Այվազյանի պիեսներից շատերը դեռ միայն ընթերցման փուլում են: Աշխարհում շատ կան երևի նման պիեսներ` պիեսներ ընթերցման համար:
Աղասին բեմադրեց իր «Առլեզը», և եթե նրա ստեղծագործության դրամատուրգիայի փուլը ճակատագրորեն համընկներ երիտասարդական բուռն, ծաղկուն ուժերի ժամանակահատվածին, և այդքան շատ բան կախված չլիներ սովետի` արվեստագետին վերաբերվելու քմահաճությունից, ապա ինքը պետք է բեմադրեր դրանցից շատերը: Կարողացավ միայն չորսը իր գործերից բեմականացնել-էկրանավորել, այս փորձառությունից ելնելով` գրեց «Օբյեկտիվ-18» հրաշալի պատումը, կարողացավ տեսնել իր պիեսներից որոշների հաջողված և ձախողված բեմադրությունները, ուրախացավ և տխրեց: Բայց հոգ չէ, պիեսները կան, մնում է դրանց բեմ բարձրանալու ժամին սպասել: Նա հաճախ գրել է «աբսուրդի թատրոնի» ոճավորումով` առանց այս պիտակի տակ մտնելու մտադրության… Բայց Այվազյանի ստեղծագործական ողջ դաշտն է կառուցապատված իրականության, ֆանտասմագորիայի և աբսուրդի իր իսկ թրծած աղյուսներով: Նրա պիեսներից շատերը կարելի է «տեղայնացնել» որպես «աբսուրդի թատրոն» կամ «աբսուրդի տնկարան», որտեղից հատուկ աճեցված ծառատեսակներ են ճամփորդելու տարբեր ուղղություններով: 1973թ.-ին լույս տեսած «Հեքիաթը» ֆանտասմագորիայի եզակի նմուշ է` ոչ միայն որպես գրականություն, այլև որպես մեզանում այս հոսանքի սկզբնավորում:
Էժեն Իոնեսկոն «աբսուրդի թատրոնի» մասին գրում է. «Ինչ վերաբերում է ինձ, ես դժվարությամբ եմ ընդունում այս եզրույթը, բայց այժմ, եթե այն կիրառություն է գտել թատրոնի ինչ-որ տեսակ բնորոշելու համար և գործ է ածվում թատերական ստեղծագործությունների, դարաշրջանի թատերական որոշակի հոսանքի համար, ապա ես հիմքեր ունեմ աբսուրդի թատրոնը աբսուրդ համարելու: Կգերադասեի, ինչպես և Էմմանուել Ժակարը (այս ոճի մյուս հանրահայտ ներկայացուցիչը), այդ թատրոնն անվանել «ծաղրուծանակի թատրոն»: Իսկապես, այդ թատրոնի` իմ թատրոնի պերսոնաժները ո՛չ տրագիկ են, ո՛չ` կոմիկական, նրանք ծիծաղելի են: Նրանք չունեն գոնե ինչ-որ տրանսցենդենտալ կամ մետաֆիզիկական արմատներ: Նրանք միայն պայացներ կարող են լինել, որ զուրկ են հոգեբանությունից, համենայնդեպս այն տեսակ հոգեբանությունից, որ մինչև այժմ հասկանում էինք: Եվ, այսուհանդերձ, իհարկե, կդառնան խորհրդանիշ-պերսոնաժներ, որ որոշակի դարաշրջան են արտահայտում»:
Իսկ ի՞նչ են ասում իրենց մասին «Գոմուլ կամ…» պիեսի հերոսները: «Տուցո.-Հա, բոլորովին մոռացել էի ասել իմ հպարտության մասին: Հպարտություն էլ չունեմ: Եվ ինչպես գիտեք, մարդ կյանքը տալիս է առաջին հերթին հպարտության համար: Եվ պետք է ասեմ նաև, որ եթե հիշեցնեք ամոթի մասին` ամոթ էլ չունեմ… Ուղղակի չկա: Եվ ես ոչինչ չեմ զգում: Պալաս-Միանգամից ասա, որ երջանիկ աղբակույտ ես: Տուցո-Ոչ, սինյորա: Պիչոնա -Անբա՞խտ ես, ուրեմն: Տուցո-Ոչ, ոչ էլ անբախտ եմ…. Դուք ասացիք, հարգարժան պոռնիկներ, որ դատարկություն եմ ես` կեղտոտ ու ծակոտկեն մաշկի մեջ…ու այնքան նրբանկատ գտնվեցիք, որ ծակոտի անվանեցիք ծակերը, այնքան մեծ ու անճոռնի, որ նրանց միջից դուրս է թափվել ձեր ասած այդ դատարկության երջանկությունը: Ես ուղղակի չկամ… Եվ ինչպես տեսնում եք` ես կորցնելու բան չունեմ»:
Իհարկե, «Հեքիաթի» մերկ մարդիկ պայացներ չեն, ճիշտ հակառակը` մարմնացած ողբերգություն են, երբ անծանոթ գեղեցիկը դաժանաբար ոչնչացվում է առանց իր նպատակին ծառայելու, բայց որ այս անհասկանալի արարածները գոնե մեր չափանիշներով հեռու են որևէ հոգեբանության կրողները լինելուց, փաստ է… Հոգեբանությունը հատուկ է նրանց ոչնչացնողներին և սրանց դեմ անզոր-անճարակ մի պերսոնաժի, որի դերը հիմնականում հայեցող լինելն է:
Այդպիսի «հայեցող» է դրամատուրգ Աղասի Այվազյանն այն պիեսներում, որոնք նա անվանել է կլոունադա («Դիպլիպիտո», «Գոյություն»), ֆարս («Լոքո և Մուսես»), կատակախաղ («Պոլոզ Մուկուչի կշեռքը»), բուֆ («Գոմուլ կամ…»), մռայլ կատակախաղք («Շնաձկի ստամոքսը»), տրագիֆարս («Ինքնասպան նավը»), սյուր-մյուռ պիես («Գնում ենք»), փոքրիկ խնդմնդուք («Աչքը ծոծրակին»), (թեև սա հեռու է «խնդմնդուք» և այն էլ` «փոքրիկ» լինելուց, քանի որ իր արծարծումով շատ է հեռահար): Թվարկվածներից ոչ մեկը հատուկ բարդ բեմահարդարման կարիք չունի, այնքան որ պայմանական են միջավայրերը: Ներոնի ներկայության համար («Ազիատիկ») յուրահատուկ պալատական շքեղության փոխարեն բավական են պատերին ամրացված դիմակները, որոնք նաև որպես անդեմ ամբոխ կարող են դիտվել, «Դեկորների» դեկորները առավել քան տեղ են թողնում բեմադրիչի երևակայության համար` սուղ միջոցներով: Գուցե Ա. Այվազյանը սովորության համաձայն այս «ուղեցույցները» դնում է իբր ասելու, որ շատ լուրջ չընդունվեն իր «խաղքը», «բուֆը» կամ «ֆարսը», բայց հո գիտենք` սա սեթևեթանք է լոկ: Որքան էլ նրա գործող անձինք զուրկ լինեն անհատականությունից, որ հենց աբսուրդի հիմքն է` «Գոդոյից» սկսած, նրանք ժամանակի ու իրենց բաժին իրավիճակի կրողներն են, իսկ այս երկուսը Ա.Այվազյանի պեղող հայացքի տակ ինչե՜ր չեն կարող բացապարզել («բացապարզելը» Աղասու հորինած բառերից է):
Հենց այդպիսին է աբսուրդի թատրոնը. կարևորը և անկարևորը այստեղ միահյուսված են անճանաչելիության չափ, այս խառնարանից հանդիսականը պետք է ելք գտնի` առանց ողջախոհությունը կորցնելու:
Նյութի աղբյուրը՝ ԳՐԱԿԱՆ ԹԵՐԹ 26.11.2013