Սեղմիր
ԷՍՍԵ

16.10.2020  22:13

Գրելով Բերտրան Ռասելի ոճով այս վերնագիրը, ես պետք է գտնեմ նույնքան կարճառոտ պատասխանի բանաձեւումը: Չի խանգարի, եթե իմ պատասխանը ունենա հարանունորեն սուր բնույթ: Հարկավոր է հետեւել ժանրի օրենքներին:

Այսպես, ուրեմն, ինչո՞ւ ես մոդեռնիստ չեմ, ինչո՞ւ արվեստում եւ փիլիսոփայության մեջ նման գաղափարների ամեն մի երանգը իմ մեջ ներքին ընդվզում է առաջացնում:

Որովհետեւ իմ հայացքով, իմ ըմբռնումով մոդեռնիզմը կապված է մեր ժամանակի ամենամռայլ հոգեբանական փաստերի հետ: Դրանց թվում են ուժի պաշտամունքը, ոչնչացնելու բերկրանքը, դաժանության սերը, անմիտ կյանքի ծարավը, կույր համակերպումն ու հնազանդությունը:

Միգուցե ես քսաներորդ դարի մահացու մեղքերի այս ցուցակում կարեւոր ինչ-որ բան մոռացա, բաց թողեցի, բայց իմ պատասխանն առանց այն էլ երկար էր հարցից: Ինձ թվում է, որ մոդեռնիզմը մեծագույն դավաճանությունն է հոգեւոր ասպարեզի ծառայողների, մշակույթի մանդարինների, ֆրանսիական գրողի հայտնի արտահայտությամբՙ la tradisor de clercs: Պրոֆեսորների ու գրականության մարդկանց քաղքենի հարմարումը իմպերիալիստական պետությունների հետադիմական քաղաքականությանը ընդամենը մանրուք է` համեմատած նոր բարբարոսականության այն ավետարանականության հետ, որ բովանդակում են մոդեռնիստների ամենաանկեղծ եւ ամենաանմեղ որոնումները: Քանզի եթե դրանցից առաջինը այսպես ասած պաշտոնական եկեղեցին է, որ հիմնված է ավանդական ծեսերի ու ծիսակատարությունների պահպանության հիման վրա, ապա երկրորդը հասարակական շարժումն է, կամավոր խավարամտությունը, ժամանակակից միստիկան: Երկու կարծիք չի կարող լինել, թե դրանցից ո՞րն է ավելի վտանգավոր մարդկանց համար:

Հեղինակը, որ հանդգնություն ունի այդ նյութի մասին գրելու այսպիսի շիտակությամբ, պետք է պատրաստ լինի կտրուկ առարկությունների:

- Ի՜նչ: Դուք նկարել եք գերմանացի գրոհայինի կամ իտալացի սեւշապիկավորի դիմանկարը եւ ուզում եք մեզ հավատացնե՞լ, որ դա մերձավորագույն ազգականն է հրայրքոտ Մատիսի, նուրբ Մոդիլիանիի կամ թե մռայլ Պիկասսոյի:

- Ոչ, իհարկե ոչ: Ես ոչինչ չունեմ այս անձանց բարոյական հարգի դեմ: Եվ այնւամենայնիվ, մեզանից մի՛ խլեք պատմական երեւույթների մասին դատելու հնարավորությունը, անկախ այս կամ այն գործչի անձի գնահատությունից:

- Այնուամենայնիվ, Հիտլերը հետապնդում էր այսպես կոչված ժամանակակից արվեստը, այն համարելով վարակ ու այլասերում: Մի՞թե ձեզ հայտնի չէ, որ ավանգարդիստական նուրբ գեղագիտական մշակույթի կրողները նացիստներից փախան Արեւմուտք:

- Ինձ, իհարկե, դա հայտնի է: Եվ այնուամենայնիվ, թույլ տվեք ձեր հուզումը մարել նույն կյանքից առնված առակավոր մի փոքրիկ պատմությամբ: 1932 թվականին Անհալթի նացիոնալ-սոցիալիստական կառավարությունը Դեսսաուում փակեց Բաուհաուսը, արվեստում «նոր ոգու» հայտնի տնկարանը: Այդ քայլը երրորդ կայսրության առաջիկա քաղաքականության բավական վառ նախանշանն էր: Եվ այդ ժամանակ Փարիզի «Cahiers d՛art» ամսագիրը, որ հրատարակում էր կուբիզմի եւ հետագա հոսանքների ազդեցիկ ջատագով Կրիստիան Զեւրոսը, Գերմանիայից եկած տխուր նորությանը պատասխանեց հետեւյալ դիտարկումով (NN 6-7). «Նացիոնալ-սոցիալիստական կուսակցությունը, մեզ անհասկանալի պատճառներով, վճռական թշնամություն է դրսեւորում իսկական ժամանակակից արվեստի հանդեպ: Այսպիսի դիրքորոշումը թվում է առավել քան հարանունային, քանի որ այդ կուսակցությունը ուզում է ամենից առաջ դեպի իրեն գրավել երիտասարդությանը: Թույլատրելի է խանդավառությամբ, տարերային ուժով, ստեղծագործական կարողություններով համակել պատանիներին, որպեսզի հետո նորից նետես հնացած ավանդույթների գիրկը»:

Ահ, դու չե՞ս հասկանում, ստոր արարած: Դե, Ֆրից, Հայնց, բացատրեք դրան:

Եվ նրանք բացատրում էին:

Ահա ձեզ եվրոպական բարքերի իրական պատկերը հիտլերյան վալպուրգյան գիշերվա նախօրեին: Ի՜նչ ստորաքարշություն է հոտում այդ գրությունից եւ ի՜նչ ճիշտ է այն ցույց տալիս ծնկածալ խոնարհումը բարբարոսների երեւութական պատանեկության առջեւ, ինչը հասցրեց երեսունական թվականների հոգեկան-հոգեւոր Մյունխենին: Իրենց հոգու խորքում «իսկական ժամանակակից արվեստի» կողմնակիցները բռնված էին տարերայնության, տարերային ուժի նույն պաշտամունքով, եւ նույն քամին էլ նրան տարավ հեռու «տասնիններորդ դարի լիբերալ-մարքսիստական» ափերից:

Ես հասկանում եմ, որ փարիզյան ամսագրի հրատարակիչները նուրբ մարդիկ են, հեռու էժանագին դեմագոգիայից, որ կարիք ունի տնայնագործական Heimatkunst-ի դասերին: Միգուցե նրանք աշխարհի երիտասարդությունը պատկերացնում էին բոլորովին այլ կերպ, ազատՙ կանոններից ու նորմերից: Եվ, հասկանալի է, նրանք ամենեւին չէին սպասում այնպիսի շրջադարձին իշխանության եկած գրական բոհեմի մանր դեւերի եւ բուլվարային գրողների, որոնք քսաներորդ դարի միթոսը պատմում էին Նիցշեի եւ Շպենգլերի լեզվով, խառնելով դրան կատաղած շան լորձունքը:

Ինքըՙ Նիցշեն, հակակրանք էր տածում գարեջրային քաղաքական գործիչների պլեբեյական անճաշակության հանդեպ, եւ նա, անկասկած, կհրաժարվեր իր հոգեւոր զավակներից, իսկ Շպենգլերը իր կյանքի ընթացքում հասցրեց հրաժարվել նրանցից առավել շքեղ բուրժուական կեսարականության տեսանկյունից... Բայց իրերի տրամաբանությունը գործում է ինքնին: Եվ գոյություն ունի դաժան վրիժառություն, ինչը Մարքսն ու Էնգելսը, Հեգելի ոճով, անվանել են պատմության հեգնանք:

Դուք տարերային ուժ էիք ուզում, դուք կշտացել էիք քաղաքակրթությունից, դուք ատում էիք զանգվածներին մշակույթի տարրական հիմքերին ձգտելու համար, դուք մեծամասնությունից պահանջում էիք կույր ենթարկություն գերմարդու իռացիոնալ կանչին: Դե ինչ, համեցեք խնդրեմ, լիովին ստացեք այն, ինչ ձեզ հասնում է:

Ահա եւս մի տարօրինակ պատմություն: 1940 թվականին խոր ծերության հասած Անրի Բերգսոնը, հիվանդապահուհու ուղեկցությամբ, ուղեւորվում է Փարիզի գերմանական պարետատունՙ նշագրանցվելու: Ասում են, որ դա տնից դուրս գալու իր վերջին ելքն էր. համաշխարհային ճանաչում ունեցող մտածողը վախճանվում էՙ չսպասելով իր Օսվենցիմին: Ո՞վ կարող է ասել, որ այդ մարդը տաղանդավոր չէր եւ յուրովիՙ ազնիվ: Վերջինն ապացուցված է, ի միջի այլոց, այն բանով, որ նա ցանկացավ կիսել իր ցեղակիցների ճակատագիրը, թեեւ վաղուց հեռացել էր հրեականությունից:

Եվ այնուամենայնիվ, գոյություն ունի մի անհերքելի փաստ: Անրի Բերգսոնը առաջատարն էր փիլիսոփայական նոր ուղղության, որը դարասկզբին իրագործեց արժեքներիՙ հեռուն տանող վերագնահատություն: Նա բոլորից շուտ «շախ» հայտարարեց արքային. դրեց բանականությանՙ իր ժառանգական իրավունքներից հրաժարվելու հարցը: Այդ ժամանակից էլ ամեն ինչ փոխվեց գաղափարների աշխարհում: Բեմառաջ ելան տարերային ուժի եւ կենսական ակտիվության բարոնները: Տառապանքի գինը ընկավ, արժեզրկվեց, դաժանությունը դարձավ բարեծնության նշան: Բերգսոնի եւ Ջեմսի անթիվ երկրպագուները առաջին համաշխարհային պատերազմից առաջ արդեն հասունացրել էին բռնություն գաղափարների համար: Առջեւում արդեն ուրիշ կերպարանքներ էին երեւում: Մոնտերլանի վեպերից մեկի («Le Songe», 1922, «Երազ») հերոսը «խելքի ու սրտի բացառման» որոնումներում կրակում է առաջին իսկ պատահած գերմանացու դեմքին, որը ձեռքերը վեր է բարձրացնում:

Ինքնին հասկանալի է, որ այս ամենը զուտ ֆրանսիական հայտնագործություն չէր: Ընդհակառակը, Հռենոսի այն ափին ավելի մռայլ զարգացում էր տեղի ունենում: Ոչ ոքի մտքով չէր անցնում` դեկադենտ մտածողների ողորմելի «կամք առ իշխանություն»-ը կարող է հասցնել այնպիսի իրականության, ինչպիսին Երրորդ կայսրության ցեղային (ռասայական) օրենքներն էին: Ի՞նչ դիվականություն խառնվեց այդ խաղին: Մեր գործը չէ. այն էլ բավական է, որ դա տեղի ունեցավ:

Իհարկե, փիլիսոփաները չեն ստեղծում իրադարձությունները, այլՙ իրադարձություններն են փիլիսոփաներ ստեղծում, այլապես սրանց մեղքը չափից դուրս մեծ կլիներ: Եվ այնուամենայնիվ մեղքի բաժին կա: Հին հույները ողբերգական կուրացումը անվանում էին հատուկ աստվածուհուՙ սարսափելի Ատեի անունով: Երբ փիլիսոփայությունը իր սկզբունքն է դարձնում կուրությունը եւ ոչ թե տեսողությունը, երբ նա դաշինք է փնտրում գիշերվա մութ ուժերի հետ, նա իրավունք չունի աշխարհից գանգատվելու: Դուք ընդունել եք խնդրի պայմանները. լուծումը արդեն ձեզանից կախված չէ: Ահա թե ինչու Անրի Բերգսոնի վերջին օրերը եղան պատմության դաժան կատակ:

Կարելի է բերել ուրիշ շատ օրինակներ, բայց մեր պատմական սյուժեին առավել մոտ է գերմանացի մտածող Թեոդոր Լեսսինգի ճակատագիրը, որին սպանեցին գերմանական նացիստները 1933 թվականի օգոստոսին: Իր անձնական հայացքներով նա, հասկանալի է, հեռու էր նացիզմից եւ նրանց հետ ոչինչ ընդհանուր չէր կարող ունենալ: Եվ այնուամենայնիվ Լեսսինգի պատմության փիլիսոփայությունը, փաստերի եւ ուժերի անմիտ հոսքի նրա գաղափարը, նրա բանավեճը առարկայական (օբյեկտիվ) ճշմարտության դեմ եւ բացահայտ միթոսաստեղծման կոչը - այս բոլորը յուրովի տեղ գտան հիտլերյան Գերմանիայի նախապատմության մեջ: Դու դա էիր ուզում, դժբախտ Ժորժ Դանդեն:

Կարող են ասել, որ Թեոդոր Լեսսինգի ուսմունքի եւ մարդասպանի գնդակի միջեւ անմիջական կապ չկա: Բնականաբար, չկա: Հիմա ոչ ոք չի հավատում իմաստուն նախախնամությանը, որ մեզ տանում է դեպի բարձրագույն նպատակ պարգեւների եւ պատիժների միջոցով: Դրանք մանկական հեքիաթներ են: Փաստերի աշխարհում ամեն ինչ ընթանում է բնական-պատմական անհրաժեշտության օրենքներով: Բայց կրոնական երեւակայությունը այնուամենայնիվ ունի իր պատճառները. այն իրական հարաբերությունների վատ պատճենումն է: Նախախնամություն չկա, բայց իրերի բնականոն կապը, որ զերծ չէ բարոյական իմաստից, կա: Եվ երբ այն անակնկալ ձեւով արտահայտվում է ժողովուրդների եւ առանձին անձանց ճակատագրի մեջ, մենք ականատեսն ենք դառնում ողբերգության կամ, առավել հաճախ, ողբերգա-կատակերգության ծնունդին:

Ինձ կասեն, որ մեծ տարբերություն կա ինտելեկտի անսահման իշխանության դեմ առանձնասենյակային գիտնականի նուրբ, ինչ-որ տեղ արդարացվող բանավեճի եւ նացիստական գրող Յոստի դրամայի հերոս Շլագետերի հայտնի դարձվածի միջեւ. «Երբ ես լսում եմ «մշակույթ» բառը, ես հանում եմ իմ ատրճանակի արգելափակիչը»: Իսկապես, տարբերություն կա: Ամեն ինչ շատ բարդ է այս աշխարհում, աշխարհներից ամենաբարդում: Արվեստի եւ փիլիսոփայության մեջ «նոր ոգու» (esprit nouvaeu) ստեղծողների մի մասը բացահայտ համակրում էր ֆաշիզմին նրա բոլոր դրսեւորումներում. անունները բավական հայտնի են, սկսած Մարինետտիից: Մյուս մասը ճակատագրի բերումով իր վրա զգաց ֆաշիզմի թաթի ծանրությունը: Մենք գիտենք նաեւ, որ հետ մնացած ժողովուրդների ազգային վերելքը երբեմն համադրվում է գեղարվեստական նոր հոսանքների «գրոհի եւ փոթորկի» հետ: Անկարելի է ժխտել այդքան ակնհայտ փաստերը: Մոդեռնիստների մեջ լինում են ներքին անսովոր մաքրության մարդիկՙ տառապյալներ, նույնիսկՙ հերոսներ: Մի խոսքով, լինում են լավ մոդեռնիստներ, բայց չի լինում լավ մոդեռնիզմ:

Դրա համար մի շտապեք ոչնչացնելու Վերածնության եւ տասնիններորդ դարի ազատ մտքի ժառանգությունը: Մի կրկնեք ժամանակակից քաղքենիների ամբոխի հետ, թե դրանք հազարամյակների մթին գիշերվա մեջ ճահճային կրակներ են եւ ոչ թե փայլակներ, որոնք լուսավորում են ապագայի ճանապարհը: Մի՛ շրջեք ձեր հայացքը դեպի նոր միջնադարը, նման հետընթացի մարգարեներին, կամՙ մի՛ բողոքեք, եթե ձեզ հարկադրեն հավատալ անհեթեթությանը եւ մատնացույց անեն, թե ինչը պետք է համարել գեղեցիկ, մահակից ավելի վատ ինչ-որ բանից խուսափելու համար: Չէ՞ որ հենց դա է հոգեւոր պարզունակության աշխարհը:

Կարող են առարկել, թե իմ օրինակները վերաբերում են տեսություն ստեղծող վարպետներին, իսկ այդ մարդիկ այսօր ավելի պակաս հարգելի են, քան արվեստագետները: Դե ինչ, դառնանք արվեստագետներին:

Պիկասսոն դժգոհ էր այն բանից, որ հեղափոխական երկրներում մեծ նշանակություն են տալիս թանգարաններին եւ ընդհանրապես լայն զանգվածներին դասական արվեստի ոգով լուսավորելուն: Նա 1935 թվականին ասել է Կրիստիան Զեւրոսին. «Մեր թանգարանները համատարած կեղծիք են, մարդիկ, որոնք արվեստով են զբաղվում, մեծամասնությամբ խաբեբաներ են: Չեմ հասկանում, ինչո՞ւ հեղափոխական երկրներում արվեստի շուրջ ավելի շատ նախապաշարումներ կան, քան անկյալ երկրներում: Մենք թանգարաններում կախված նկարներին ենք ուղղել մեր ամբողջ հիմարությունը, մեր բոլոր սխալները, մեր ամբողջ անկարողությունը: Մենք դրանք դարձրել ենք խղճալի ու ծիծաղելի բան: Մենք կառչում ենք չեղած բաներից, փոխանակ զգալու ներքին կյանքը նրանց, որոնք ստեղծել են այդ նկարները: Անհրաժեշտ է համատարած բռնապետություն... Արվեստագետների բռնապետություն... Մեկ-միակ արվեստագետի բռնապետություն... Որպեսզի ոչնչացնենք նրանց, որոնք խաբել են մեզ, ոչնչացնենք խեղկատակությունը, ոչնչացնենք խաբեության առարկաները, ոչնչացնենք սովորույթները, ոչնչացնենք հմայվածությունը, սքանչանքը, ոչնչացնենք պատմությունը եւ մնացյալ ողջ անպետքության շեղջը: Բայց առողջ մտածողությունը միշտ հաղթում է: Եվ ամենից առաջ պետք է հեղափոխություն անել դրա դեմ: Իսկական բռնապետին կհաղթի առողջ մտքի բռնապետությունը... Հնարավոր է, ոչ միշտ»:

Տխուր է այս տողերը կարդալը, եթե հիշենք, որ 1935 թվականին լիակատար բռնապետը արդեն հայտնվել էր: Դա նկարիչ-բռնապետ էր կամ թեՙ ձախողված նկարիչ, ի վերջո, մեկ է: Ես նկատի ունեմ Հիտլերին, չէ՞ որ նրա կենսագրությունը այդ է: Չգիտես ինչու, բոլոր բռնապետերը, Ներոնից սկսած, երեւակայում են, թե իրենք շատ ուժեղ են արվեստում:

Ինձ կասենՙ Պիկասսոն այլ բան էր ուզում: Հասկանալի է, ո՞վ է դրան կասկածում: Վստահ եղեք, որ ես գնահատում եմ Պիկասսոյի քաղաքական հայացքները եւ իր գաղափարների բարեշնորհությունը: Ինչ վերաբերում է աշխարհայացքին, ապա նա, ծայրահեղ դեպքում, զգուշավոր չէ իր մտքերում:

Ամեն մի դիմումը ուժին, որ ընդունակ է բութ զանգվածին երկաթե մահակով նոր գեղեցկության թագավորությունը մղելու, ճշմարիտի, իր սեփական օգտի համար, վտանգավոր բան է: Լուսավորյալ բռնատիրություն չի լինում, բռնատիրությունը միշտ խավարամիտ է: Սրանից բացի, փայտը երկու ծայր ունի. դա էլ չպետք է մոռանալ: Եթե «հեղափոխական երկիր» ասելով Պիկասսոն նկատի ուներ Խորհրդային Միությունը, ապա, փառք աստծո, մեր երկրում արվեստի մարզում «ամբողջատիրական բռնապետության» երազանքը չի ընդունվել: Քանի որ այդօրինակ մի քանի երեւույթներ հայտնի են անցյալում, ասեմ, որ դրանք կապ չունեն սոցիալիստական կարգի սկզբունքների հետ եւ իշխանության չարաշահության հետեւանք են, ինչպես որ մյուս անօրինականությունները:

Իմ պատանեկության տարիներին մոդեռնիստները շատ ուժեղ էին հեղափոխական Ռուսաստանում, եւ նրանք հաճախ էին մահակը գործադրում, չմտածելով, թե դա իրենց համար ինչ կդառնա ապագայում: Ժողովրդական կոմիսար Լունաչարսկին դժվարությամբ էր զսպում ծայրահեղ ձախակողմյանների ճնշումն ու գրոհը, հետեւելով Լենինի ուղղակի պահանջներին, եւ Լենինը դեռ հանդիմանում էր նրանՙ բավականաչափ կոշտություն չունենալու համար: Իլյա Էրենբուրգը ինչ-որ տարաձայնություններ է ունենում Մեյերխոլդիՙ հայտնի ձախ ռեժիսորի հետ, որն հեղափոխության սկզբում Լուսավորության ժողովրդական կոմիսարիատի թատերական բաժնի գլուխն էր: Էրենբուրգի գեղագիտական հայացքներից դժգոհ Մեյերխոլդը, առանց երկար-բարակ մտածելու, կանչում է պարետին եւ նրան հրամայում է ձերբակալել իր զրուցակցին: Պարետը հրաժարվում է, իրավունք չունենալով մարդ ձերբակալելու: Իլյա Էրենբուրգը իր հուշերում պատմում է այս մասին իբրեւ անուշ կատակ, պարուրված անցյալի մշուշով, իսկ ինձ համար դա ահալի էր ու սահմռկեցուցիչ: Ես Մեյերխոլդին հիշում եմ ուրիշ, առավել ուշ մի ժամանակ, երբ սուրը արդեն կախված էր իր գլխին - խորը, անկեղծորեն, ամբողջ սրտով ափսոս մարդուն եւ արվեստագետին: Որքան ողբերգություններ եւ որքան դառն իմաստ կա դրանց մեջ: «Տառապանքից ենք սովորում». խորհրդածում է երգչախումբը Էսքիլիոսի «Օրեստես»-ում:

Ուժի պաշտամունքը եւ կործանելու, խորտակելու ճաշակը, որ բնորոշ է ընդհանրապես մոդեռնիզմին, պատկերել է նույն Էրենբուրգը Խուլիու Խուրենիտայի կերպարով, որ երազում էր տեսնել մերկ մարդուն մերկ երկրի վրա: Պատերազմն ու հեղափոխությունը նրա համար նվիրական նպատակին հասնելու աստիճաններ են, ինչքան վատՙ այնքան լավ: «Մեծ պրովոկատորը», որին ստեղծել էր գրողի երեւակայությունը, դժգոհ էր ռուս կոմունիստների չափավորությունից, իսկ Լենինին Էրենբուրգի վեպը դուր է գալիս: Խուլիու Խուրենիտոյի կերպարում եւ առհասարակ նրան շրջապատող մթնոլորտում իր արտացոլումն է գտել այն ուժը, որը Լենինը շատ լավ գիտեր, համարելով այն կոմունիզմի ամենասարսափելի թշնամին, թեեւ այդ ուժը որոշակի դեր էր խաղացել հին Ռուսաստանը կործանելու, ավերելու գործում: Այդ ուժը մանրբուրժուական տարերքն է, որ ընդունակ է ոչնչացնելու, վերջնականապես ջնջելու մշակույթի տարրական հիմքերը, տարերք, որ իր հետ բերում է մեծ Ոչինչը, անապատի շունչը:

Այդ ուժը փոփոխական է ու բազմադեմ: Եթե Խուլիու Խուրենիտոն ինքնասպանություն չգործեր, հիասթափված այն բանից, որ Լենինը ուզում է պահպանել անցյալի ժառանգությունը, զարգացնելով դրական արժեքները նույն ուղղվածությամբ, եթե «մեծ պրովոկատորը» ապրեր մինչեւ ավելի ուշ ժամանակները, ով գիտի, միգուցե նա դառնար Եժովի կամ Բերիայի աջ ձեռքը: Ես նրան պատկերացնում եմ նաեւ մեկենասի դերում, որ ջատագովում է կեղծռեալիստական նկարները, որոնք պատկերում են շքեղ սեղաններ, ընդունելություններ եւ այլ տոնական հանդիսություններ: Իսկ ինչու ոչ: Մի՞թե տնայնագործական քսմսվածքը այսօր ամբողջ աշխարհում չի գնահատվում իբրեւ «ժամանակակից պրիմիտիվիզմ»: Մի՞թե դեռ Անրի Ռուսսոն երեւան չհանեց քաղքենիական հոգու խորքերը, թե՞ նա մոդեռնիզմի դասական չէ: Մի՞թե սյուրռեալիստները չեն նկարագծում իրենց նկարների մանրամասները այնպիսի ջանասիրությամբ, որին կնախանձեր ամեն մի ակադեմիական գեղանկարիչ: Հնարավոր է նաեւ չտեսնված մի մոդեռնիզմ, վիկտորիանական ոճով, որ կպահպանի տասնիններորդ դարի ժանրային գեղանկարչության բոլոր հատկանիշները:

Երբ ասում են, թե Հիտլերը կողմ էր պատկերման ռեալիստական ձեւերի, թույլ տվեց պատասխանելու, որ դա ճիշտ չէ: Նախ, Երրորդ կայսրության պաշտոնական արվեստում քիչ չէին սովորական մոդեռնիստական կեցվածքները: Ռեալիստական ձեւերի այդ կեղծ վերականգնումները հաճախ հիշեցնում են մյունխենյան «նոր իրեղենությունը». դրա չափազանց վերամբարձությունը, մոնումենտալության ձգտումը մինչեւ վերջ ներթափանցված են պայմանական կեղծիքի գաղափարով: Իտալիայի մասին խոսելու բան չկա, քանզի այնտեղ պաշտոնական տեղ էին զբաղեցնում Մարինետտիի ֆուտուրիզմն ու բուտաֆորային նեոկլասիցիզմը, որ դուրս էր եկել նույն քայքայումից:

Երկրորդ, հետադիմական ուժերի սոցիալական դեմագոգիան միշտ փոխառում է իր մահացու թշնամու արտաքին գծերը: Դա անհրաժեշտ է ամբոխին, «փողոցի մարդուն» գրավելու, իր կողմը տանելու համար: Բավական է հիշել հիտլերյան կուսակցության անվանումը: Շատ «սոցիալիզմ»-ներ կան, որոնք ոչ մի ընդհանուր բան չունեն այդ հասկացության իրական բովանդակության հետ: Մի՞թե դրա համար արժե հրաժարվել սոցիալիզմից: Հին լեգենդն ասում է, որ Քրիստոսն ու Հակաքրիստոսը նման են միմյանց: Եվ իսկապես, պատմության ճակատագրական ժամանակներում այդպիսի օպտիկական պատրանքները հազվագյուտ չեն: Բայց վայ նրան, ով չի կարողանում տարբերել ողջին մեռածից: Ամենից առաջ անհրաժեշտ է դեն նետել արտաքին համանմանությունները, որոնցից հաճույքով օգտվում են սոցիալիզմի թշնամիները, նոր հասարակության հիվանդությունները միախառնելով հին աշխարհի թարախակալ խոցերին:

Երրորդ, ապագան ծնվում է տանջանքով: «Տառապանքից ենք սովորում», եւ նա, ով կարծում է, թե արվեստի ելքը խորը փոսից, որի մեջ նա հայտնվել է (տարբեր ուղղությունների հեղինակավոր շատ վկաների խոստովանությամբ), կարող է ընթանալ այլ կերպ, պարզապես շատ նյարդային պարոն է: Գրականությունը, իհարկե, ավելի երջանիկ է, քան գեղանկարչությունը, թեկուզ միայն այն բանի համար, որ նրա ուժեղ ժամանակը շատ հեռու չէ մեզնից: Գրականության մեջ դասական ռեալիզմի ավանդույթը դեռ ողջ է, ինչը յուրովի վկայում են ժամանակակից արեւմտյան գրողների շատ ստեղծագործություններ, որոնք մեծ հաջողություն ունեն Խորհրդային Միությունում (հաճախՙ ավելի մեծ, քան իրենց հայրենիքում):

Բայց վերադառնանք Պիկասսոյին: Որպեսզի ապացուցենք մեր լոյալությունը, համեմատենք նրան Բալզակի հետ: Իր վեպերից մեկում ֆրանսիացի մեծ գրողը պատկերել է սոցիալական բոնապարտիզմի ուտոպիան: Չէր հասցրել գրողը հեռանալ կյանքից, հայտնվեց Նապոլեոն 3-րդը, եւ ուտոպիան իրականություն դարձավ սարսափելի ծաղրանկարի տեսքով: Բալզակի եւ Պիկիասսոյի համար արդարացում կարող է լինել այն, որ ավելի խոր եւ ճշմարիտ գաղափարները հաճախ իրականություն են դառնում այլանդակ տեսքով: Իրական պատմությանը չես կարող հրամայել, նա իր ուղիներն ունի, եւ միակ եզրակացությունը, որ կարելի է այստեղից անել, այն է, որ ելակետային միտքը կարիք ունի ավելի որոշակի զարգացման, որը թույլ կտա պատմության անսպասելի շրջադարձերից առավելագույն օգուտ քաղել: Ինչ վերաբերում է այնպիսի գաղափարներին, որոնցից է ամբողջատիրական բռնապետ-արվեստագետի գաղափարը, որ վերացնում է պատմությունը, որպեսզի ամեն տեղ բռնությամբ հաստատվի կուբիզմը, վերացական արվեստը եւ կամ մի այլ ժամանակակից անհեթեթություն, ապա ավելի լավ է այդպիսի գաղափարներ չունենալ:

Կրիստիան Զեւրոսի հետ Պիկասսոյի զրույցը տպագրվել է 1935 թվականին «Cahiers d՛art» ամսագրի 7-10-րդ համարներում: Երբ Զեւրոսը ցանկացել է իր գրառումները ցույց տալ նկարչին, սա ասել է. «Դուք պետք չունեք դրանք ինձ ցույց տալու: Մեր թշվառ ժամանակներում առավել կարեւոր է խանդավառություն ստեղծելը: Շատե՞րն են կարդացել Հոմերոս: Չնայած դրանՙ ամբողջ աշխարհը խոսում է նրա մասին: Այդպես է ստեղծվել հոմերոսյան նախապաշարմունքը: Եվ այդպիսի նախապաշարումը թանկագին հուզում է առաջացնում: Խանդավառություն - ահա՛ ամենից առաջ ինչ է անհրաժեշտ մեզ եւ երիտասարդությանը»:

Ես ոչ մի ցանկություն չունեմ Պիկասսոյին ինչ-որ բանի համար մեղադրելու: Դրան ավելացնեմ, որ նրան վիճակվել է մոդեռնիզմի իր մրցակիցներից ավելի կոպիտ բաներ լսելու, քան այն, ինչ ես եմ ուզում ասել: Ինձ համար կարեւոր է նշել գլխավոր գծերը այն աշխարհայացքի, որն առաջարկում են մեզ իբրեւ ապագայի արվեստի ուղեցույց աստղ - հրաժարվել իրական պատկերից, որը Պիկասսոն համարում է դատարկ պատրանք, այսինքնՙ խաբեություն, եւ մտահղացված չգոյության հաստատում, որ խանդավառություն է առաջացնում, այսինքնՙ գիտակցական խաբեություն, միթոսաստեղծում: Տեղի սղության պատճառով մի կողմ թողնենք այն հասարակական պատճառները, որ առաջ են բերել այս արտառոց, ներքուստ հակասական մտապատրանքները եւ «իսկական ժամանակակից արվեստի» ծնած ձեւերի հորձանքի արտահայտությունը:

Ասենք միայն, որ այդպիսի արվեստի ներքին հիմնական նպատակը գիտակցության գիտակցականության ճնշումն է: Փախուստը դեպի նախապաշարումը նվազագույնն է: Էլ ավելի լավ է փախուստը դեպի չմտածող աշխարհը: Այստեղից էլՙ կյանքի հայելին փշրելու մշտական ճիգը կամ, ծայրահեղ դեպքում, այն դարձնել պղտոր, մշուշոտ, չտեսնող: Ամեն մի պատկերման պետք է տալ ինչ-որ «չնմանության» գծեր: Այդ կերպ նկարչական պատկերումը սպանում է, եւ ուրեմնՙ ստացվում է ինչ-որ բան, որ զերծ է իրական կյանքի հնարավոր ամեն մի համանմանությունից:

Մի անգամ սյուրռեալիզմի հիմնադիր Անդրե Բրետոնը գանգատվում է, թե իրական երեւակայության դեւը զորավոր է: Նախկինում բավական էր կտավին պատկերել մի քանի երկրաչափական մարմին, որպեսզի անհնար լիներ որեւէ համանմանություն: Հիմա արդեն դա քիչ է: Գիտակցությունը այնքան է նրբացել իր ինքնապաշտպանության մեջ, որ նույնիսկ վերացական ձեւերը նրան իրական ինչ-որ բան են հիշեցնում: Նշանակում էՙ անհրաժեշտ է առավել մեծ վերացում: Եվ ահա հայտնվում է հակաարվեստըՙ պոպ-արտը, որ հիմնականում իրական առարկաների ցուցադրումն է, շրջանակված անտես շրջանակով: Պարզ իմաստով սա պատկերումից մինչեւ մերկ փաստի իրողությունը երկարատեւ ընթացքի ավարտն է:

Այստեղ, թվում է, հասել են իրենց նպատակին. հոգեւոր կյանքը մեռած է, գիտակցության որդըՙ տրորված ու ոչնչացված: Բայց սա դատարկ պատրանք է: Հիվանդ ոգու փորձերը` դուրս գալու սեփական կաշուց, անմիտ են եւ անհույս: Ռեֆլեքսիայի պտույտները իր շուրջ ծնում են միայն «ձանձրալի անվերջություն», մի այլ բանի անհագ ծարավ: Եվ եթե ամեն մի երեւույթ հարկ է դիտարկել ըստ իր սեփական օրենքի, ապա «ժամանակակից արվեստը» կարող է հասկանալ միայն այն միտքը, որը հաղորդ է այդ միստերիային: Մնացյալ ամբողջը կամ միամիտ քաղքենիական հարմարումն է վերջին մոդային, կամ անբարեխիղճ-դատարկաբան դատողություններն են շահագրգիռ անձանց, որոնք ցանկանում են իրենց բեռը անցկացնել օտար դրոշի ներքո:

Այո, «ժամանակակից արվեստը» ավելի փիլիսոփայություն է, քան արվեստ: Դա փիլիսոփայություն է, որ արտահայտում է ուժի եւ փաստի տիրակալությունը հստակ մտքի եւ աշխարհի բանաստեղծական հայեցողության վրա: Իրական ձեւերի դաժան փշրումը նշանակում է չափազանց կույր կամքի պոռթկում: Դա ստրուկի վրիժառությունն է, դա երեւակայական ազատագրումն է անհրաժեշտության լծից, պարզ ինքնախաբեություն է: Եվ եթե դա միայն ինքնախաբեություն լիներ: Գոյություն ունի ճակատագրական կապ ընդվզումի ստրկական կերպի եւ բուն շահագործումի միջեւ: Համաձայն ամբողջ նորագույն գեղագիտությանՙ արվեստը ազդում է հիպնոսաբար, վնասվածք հասցնելով կամ, հակառակը, բթացնելով եւ հանգստացնելով սեփական կյանքից զրկված գիտակցությունը: Կարճ ասածՙ դա արվեստն է ներշնչման միջոցով կառավարվող ամբոխի, որը պատրաստ է վազելու Կեսարի մարտակառքի ետեւից: Այսպիսի ծրագրի դիմաց ես քվեարկում եմ ամենասովորական, ամենամիջակ, ամենանմանակող ակադեմիզմի օգտին, քանզի այն չարյաց փոքրագույնն է: Բայց, իհարկե, իմ իդեալը ամենեւին այլ բան է, ինչպես կարող է հասկանալ ընթերցողը:

Այն մարդիկ, որոնք հրճվանքով են ընդունում Զեւրոսի փոխանցած հայտնությունները, ոչ մի իրավունք չունեն բողոքելու քաղաքականության մեջ «մեծ ստի» տեսությունից, ռադիոյի, մամուլի, կինեմատոգրաֆի օգնությամբ ստեղծվող առասպելաբանությունից, մարդկային գիտակցությունը աճպարարային խաղերի ենթարկող այս աշխարհի հզորներից, որոնք աճպարարային խաղերի են ենթարկում մարդկային գիտակցությունը, «կոնֆորմիզմից» եւ նման բաներից: Մոդեռնիստները երբեք դեմ չեն եղել նման մեթոդների: Ընդհակառակը, նրանց գաղափարը զանգվածային հիպնոսն է, «սուգգեստիվ ներգործությունը» (բավականին մութ խանդավառության վերելքը) եւ ոչ թե բանական մտածողությունը եւ ճշմարտության պայծառ զգացումը: Մոդեռնիզմը ժամանակակից, ամենեւին էլ ոչ անկեղծ սնահավատություն է, որ շատ նման է այն նախապաշարումին, որ ուշ Հռոմեական կայսրության ժամանակներում ծնում էր հավատը Ապոլլոն Տիանացու հրաշքների հանդեպ:

Միայն թե այդ սնահավատության հաստատման համար գործողության մեջ են դրվում լիովին արդիական միջոցներ: Ակամայից հիշում ես Լեւ Տոլստոյի խոսքերը «համաճարակային ներշնչումի» մասին, որն առաջ է գալիս տպագրական մեքենայի օգնությամբ:

«Մամուլի զարգացման հետեւանքով այն եղավ, որ հենց որեւէ երեւույթ, պատահական հանգամանքների հետեւանքով, եթե նույնիսկ փոքր-ինչ առավել նշանակալիություն է ստանում այլ երեւույթների հանդեպ, մամուլի օրգանները տեղնուտեղը հայտարարում են այդ մասին: Հենց որ մամուլը խոսում է այդ երեւույթի նշանակալիության մասին, հանրությունը դրան ավելի մեծ ուշադրություն է դարձնում: Հանրության ուշադրությունը մամուլին դրդում է ավելի ուշադիր եւ մանրամասնորեն դիտարկելու երեւույթը: Մամուլի հետաքրքրությունը ավելի է մեծանում, եւ մամուլի օրգանները, մրցակցելով միմյանց հետ, բավարարում են հանրության պահանջները:

Հանրությունն ավելի է հետաքրքրվում, մամուլը երեւույթին ավելի մեծ նշանակություն է վերագրում: Այնպես որ երեւույթի կարեւորությունը, ձնագնդի պես ավելի ու ավելի մեծանալով, ստանում է իր նշանակությանը ամենեւին չհամապատասխանող գնահատություն, եւ այդ չափազանցված, երբեմն մինչեւ խենթության աստիճան, գնահատությունը մնում է այնքան ժամանակ, քանի դեռ մամուլի կառավարիչների եւ հանրության աշխարհայացքը մնում է նույնը: Օրինակները իրենց բովանդակությանը չհամապատասխանող նշանակության, որը մեր ժամանակներում մամուլի եւ հանրության փոխներգործության հետեւանքով տրվում է ամենաչնչին երեւույթներին, անթիվ-անհամար են»:

Հաշվի առեք «համաճարակային ներշնչումի» գործակիցը, երբ խոսում ենք մոդեռնիզմի հրաշքների մասին: Այն բանին, ինչ տեսնում էր Լեւ Տոլստոյը, վաղուց գերազանցել է ժամանակակից գովազդը: Հին արվեստում կարեւորը իրական աշխարհի սիրով ու բարեխիղճ պատկերումն էր: Նկարչի անհատականությունը շատ թե քիչ մղվում էր դեպի հետին պլան իր ստեղծածի դիմաց եւ դրանով բարձրանում իր սեփական մակարդակից: Նորագույն արվեստում ամեն բան ճիշտ հակառակն է. այն ամենը, ինչ անում է նկարիչը, ավելի ու ավելի է ուղղված դեպի նշանը, նրա անձնավորության հայտանիշին: «Այն ամենը, ինչ ես ցփնում եմ կտավին, կլինի արվեստ, քանզի ես արվեստագետ եմ»,- ասել է գերմանացի հայտնի դադաիստ Կուրտ Շվիտտերսը: Մի խոսքով, այն, ինչ արված է, բոլորովին կարեւոր չէ: Կարեւորը նկարչի ժեստն է, նրա կեցվածքը, նրա վարկը, նրա ստորագրությունը, նրա քրմական պարը կինոնկարահանման խցիկի աչքի առջեւ, նրա հրաշագործ վարքը, որ ազդարարվում է աշխարհով մեկ: Վերջ ի վերջո, նա կարող է բուժել ձեռքը դիպցնելով:

Եվ այս նորօրյա առասպելաբանությունը շատ քիչ է նման այն առասպելաբանությանը, որի խորքերից ծնվել է արվեստը: Այո, հիասքանչ է իսկական պրիմիտիվների արվեստը: Այդ արվեստում ամեն ինչ լի է արթնացող մտքի ու սրտի հմայքով, ամեն բան խոստանում է ցանկալի ծաղկում: Շատ բան կարելի է սովորել մեր հին Եվրոպայի հին վարպետներից, աֆրիկացիներից, մինչկոլումբոսյան Ամերիկայի ժողովրդական վարպետներից: Բայց դուք ի՞նչ եք սովորելու. ահա հիմնական հարցը: «Չի կարելի վերադառնալ ետ դեպի մոր որովայնը»,- ասել է Գյոթեն: Որքան որ գրավիչ է մանկությունը, նույնքան էլ վայրենի է հասուն մարդու ցանկությունըՙ վայր դնել մտքի բեռը եւ դառնալ երեխա: Ահա ինչու, եթե դուք գիշերվա գալը չեք համարում ժամանակակից աշխարհի ճակատագրական գիծը, դուք պետք է դեմ լինեք այն արվեստին, որ վերցնում է միջին դարերից, Եգիպտոսից կամ Մեքսիկայից նախնադարյանականության մթին վերացականությունը, անհատական մտքի երջանիկ չգոյությունը, «համահավաքականությունը», ինչպես սիրում էին ասել ռուս դեկադենտները,- իրենց ինտելեկտուալությամբ, իրենց ձանձրալի եւ անդուր ազատությամբ շփացած ու հագեցած ուսյալ հոգիների այդ դրախտը:

Ձեւի լեզուն ոգու լեզուն է, եւ եթե ուզում եք, նույն փիլիսոփայությունն է: Երբ, օրինակ, դուք տեսնում եք միակերպ խոնարհված գլուխներ, հեզ աչքեր, բանվորական արտահագուստ կամ գյուղացիական բաճկոն հագած մարդկանց արտահայտիչ շարժուձեւը, ձեզ համար պարզ է, թե ինչ է ուզում ասել նկարիչը: Նա գայթակղում է ձեզ համընդհանուր կույր կամքի մեջ անհատական ինքնագիտակցության լուծումով, ներքին տվայտանքների բացակայությամբ, երջանիկ չմտածողությամբ, մի խոսքովՙ ուտոպիայով, որ առավել մոտ է այն բանին, ինչ պատկերում է Օրրուելը կոմունիզմի իր ծաղրանկարով, քան Մարքսի եւ Լենինի իդեալին: Ես խղճում եմ այդ նկարչին: Սո՜ւրբ պարզություն: Աղոթիր քո աստծուն, որ քո բարձրագույն մաթեմատիկան չգետնի իր իրական մոդելը իսկական աշխարհում: Մյուս կողմից, ես կանխատեսում եմ քո հիասթափությունը, երբ բաճկոնավոր մարդը, արթնանալով դարավոր քնից, ինչպես կարելի է հուսալ, չի ցանկանա նկարվելու համար կեցվածք ընդունել եգիպտական ստրուկի դերով, ենթարկվելով մոնումենտալության ռիթմին եւ ճակատայնության օրենքին: Ի դեպ, մարդկանց մեծամասնության համար թանգարանները ամենեւին էլ «համատարած կերծիք» չեն (Պիկասսոյի արտահայտությամբ), որովհետեւ այդ մարդիկ հեռու են հագեցածությունից: Նրանք ցանկանում են լինել անհատականություն:

Կեսարը գթաշարժություն ու սրտաշարժություն է անում ամբոխի առաջ, կոմունիստին ամբոխը, որ կուրացած է միթոսից, պետք չէ: Նրան հարկավոր է ժողովուրդ, բաղկացած գիտակցական անհատականություններից: Յուրաքանչյուրի ազատագրումը բոլորի ազատագրության պայմանն է, ասված է «Կոմունիստական մանիֆեստ»-ում: Ահա թե ինչու ես դեմ եմ այսպես կոչված նոր գեղագիտությանը, որ նորության արտաքին տեսքի քողի ներքո բերում է մեծաթիվ հին ու դաժան գաղափարներ:

Թող մեզ հեքիաթներ չպատմեն Արայե երջանիկ երկրի եւ քսաներորդ դարի նոր պրիմիտիվի մասին: Ժամանակակից պրիմիտիվը, Գոբբսի բառերով ասած, «հաղթանդամ տղա է, բայց չարամիտ»: Խորհուրդ չէի տա նրա հետ վիճել մութ նրբանցքում: Թող Կաֆկան, խելոք, թեեւ հիվանդ արվեստագետ, հառնի իր շիրմից, որպեսզի գրի փոխաբերական հանդուգն պատմվածք խավարի ժամանակակից երկրպագուների, ու նաեւ իր սեփական երկրպագուների մասին: Ես կցանկանայի կարդալ սալամանդրների մասին Չապեկի վիպակը, որ մերժում է շտամպներն ու ավանդույթները: Ինչ վերաբերում է ինձ, ես մինչեւ կոկորդս կուշտ եմ քսաներորդ դարի պրիմիտիվից:

Ահա թե ինչու ես մոդեռնիստ չեմ:

Նյութի աղբյուրը`  ԱԶԳ ՕՐԱԹԵՐԹ - ՄՇԱԿՈՒՅԹ #37, 06-10-2017 00:23 , ԱԶԳ ՕՐԱԹԵՐԹ - ՄՇԱԿՈՒՅԹ #38, 13-10-2017 21:51

ՄԻԽԱՅԻԼ Լիֆշից

Թարգմ.` ԵՐՎԱՆԴ  Տեր-Խաչատրյան.

541 հոգի