29.11.2023  04:35

Միքայել Անտոնիոնիի «Խավարում» հրաշալի ֆիլմում հերոսների ապրումներին, կրքերին, ամբողջ ներաշխարհին ծանոթացնելուց հետո, ավարտին ցուցադրվում է մեռած քաղաքը, համարյա ստոպ-կադրեր. ջրհորդան, լապտեր, շենքի մութ պատուհան, դատարկ փողոց... և ֆիլմի գաղափարը - մարդու միայնություն, անհաղորդականություն - ոչ այնքան պատումի մեջ է, ոչ այնքան ֆիլմի պատմողական կոնտեքստի, որքան այս մունջ առարկաների խոսուն պատկերների: Ասածս այն չէ, թե թատրոնն առաջնորդվել է նման սկզբունքով: Առարկաների շնչավորման սկզբունքը, որ ընտրել է թատրոնը, սկզբունք է մինչև վերջ: Անտոնիոնիի մոտ դա ընդամենն իր գաղափարը ի մի բերելու միջոց էր, իսկ այստեղ՝ նպատակ:

Դժվար է մոտ մեկ ու կես ժամ առարկաներ խոսեցնելը, իսկ դրամատուրգիական իմաստով՝ գերդժվար, որովհետև ավանդական սյուժեի բացակայությամբ անշունչ առարկաներ շնչավորելը բարդ խնդիր է, որովհետև իրերն ու առարկաները չեն ենթարկվում դրամատուրգիայի ավանդական օրենքներին: Եթե չլինի որոշակի մտքի գիծ, եթե չլինի զարգացում և ավարտ՝ թատրոնի օրենքների համաձայն, ներկայացումը պարզապես չի դիտվի: Այնպես որ Մեհրաբյանը շատ մեծ դժվարություն է վերցրել իր վրա և ի պատիվ իրեն՝ հաղթահարել է:

Ես, որ ինչպես գիտեք, սկզբից ևեթ հակում եմ ունեցել դեպի նման ոչ ավանդական արվեստները, սկզբում իհարկե ավելի շատ հետազոտում էի բեմը՝ սառը հանդիսատեսի աչքերով և անհամբեր սպասում, թե երբ իմ հայեցողական-մասնագիտական վերաբերմունքը կփոխարինվի հանդիսատեսային երանելի տարվածությամբ։ Չէ՞ որ ամեն ներկայացման հաջողության գրավականն այն է, երբ դիտող մասնագետը վեր է ածվում հանդիսատեսի: Չեմ կարող ասել հատկապես որ «տեսարանից» հետո բեմը ինձ ստիպեց հենց այդպիսին դառնալ և դիտողից վերածվել վերապրողի։ Ինձ թվում է սա գնահատության բարձրագույն չափանիշն է:

Կարդիոգրամաների գծերը, որ մեր ճակատագրի գծերն են, ի վերջո ձև են առնում և դառնում Փոքր ու Մեծ Մասիսներ: Սա բանալի է ամբողջ ներկայացման համար: Կարելի է մեկ առ մեկ «բացել» բոլոր խորհրդանիշները, վեր-վեր թռչող տյուլերի պարը, երեք եկեղեցիները, բեմառաջքի սուր մետաղների դաժան զնգոց-շառաչը, օրորոցը, որի մեջ դրված է արքայական թագը և շատ ուրիշ բաներ: Դրանք բոլորը կարելի է բացատրել: Սակայն ինձ թվում է, որ դա կլինի անշնորհակալ ու անիմաստ աշխատանք։ Չէ՞ որ սիմվոլները չի կարելի բառերով շարադրել-ներկայացնել, չի կարելի բառային կաղապարները պարտադրել հանդիսատեսին: Սիմվոլիկայի էությունն էլ հենց այն է, որ ինքդ զգաս և յուրովի մեկնաբանես: Ներկայացման մեջ դիկտատը հակասում է սիմվոլիկայի էությանը, բայց որ այս ներկայացումը ազգային ճակատագրի մասին է՝ կասկածից վեր է:

Ես բոլորովին կողմնակից չեմ այնպիսի հասկացողությունների, ինչպիսին լավատեսությունն է կամ հոռետեսությունը, բայց երբ խոսքը ազգային ճակատագրին է վերաբերվում ես ակամա դառնում եմ «պարզունակ», «շարքային հայ հանդիսատես» ուզում եմ, որ ինձ ներշնչեն հավատ ապագայի նկատմամբ, որը հավասարապես անհրաժեշտ է բոլորիս, մանավանդ այսօր: Բայց սա արդեն արվեստից դուրս խոսակցություն է, որ ես չէի ուզի դիտվեր որպես այս ներկայացման գնահատություն:

Պետք է հիացմունք արտահայտետել ձևավորման մասին, որովհետև առարկաների թատրոն ստեղծելու համար հարկավոր էր նախ ընտրել առարկաների միջավայրը։ Եթե սովորական ներկայացման մեջ որևէ ավելորդ առարկայի ներկայությունը աչք չի ծակում, ապա այս ներկայացման մեջ դրանք պետք է խիստ հաշվենկատ օգտագործվեն և գտնեն իրենց ճշգրիտ տեղը բեմի վրա, այսպես ասած իրերի մի զանսցենը:

Սա էլիտար ներկայացում է։ Վերջապես չվախենանք այս խոսքից, որ տարիներ շարունակ հնչել է հայհոյանքի պես: Նման թատրոնը քիչ հանդիսատես կունենա և ուրեմն առավել ևս անհրաժեշտ է պետական հովանավորությունը: Թատերական գործիչների միությունը, որի հովանու տակ են գործում մեր բոլոր թատրոն-ստուդիաները, արժե որ հատուկ ուշադրություն դարձնի «Սոնետ-101» թատրոն ստուդիային, այլապես երիտասարդական ոգևորությունը, որքան էլ համար լինի, ի վերջո, կարող է սպառվել: Խղճի դեմ բան կլիներ, եթե այդ սպառվելու պատճառը մենք լինեինք:

ՊԵՐՃ Զեյթունցյան

Արմեն Մեհրաբյանի թատրոնը զարմանալի տարողունակ է. այստեղ գործում է ոչ միայն բեմական, այլև պլաստիկական, քանդակային, գրաֆիկական արվեստների լեզուն՝ տեսապատկերի ու գունա-լուսա-ստվերի բոլոր երանգներով. Նաև ապշեցուցիչ պոլիֆոնիկ է. աչքին տեսանելի պատկերները երաժշտական և հնչունա- աղմկային ամենաանսպասելի միջոցներով ձեռք են բերում հուզա-իմաստային արտասովոր հագեցում՝ հնագույն երգի մի ֆրազ, հոգևոր մեղեդու ընդհատված ծվեն, դուդուկի դողդոջուն մի երկհնչյուն և իբրև էպիկական-դիցական, խորքա յին լեյտմոտիվ՝ Կարո Չալիկյանի ինքնատիպ ձայնը:

Զարմանալի գեղարվեստական մտահղացումների իրագործման այն հնարներն են, որոնք ոչ մի թատրոնում չեմ հանդիպել։ Դրանք հնարավոր են ոչ միայն բեմի տեխնիկայի ու տեխնոլոգիայի հմուտ գիտակցությամբ, այլև դրանց անգուշակելի հանճարումով (չվախենանք այս բառից), երբ անշունչ իրերը (պարզ մետաղալարեր ու սև ցելուլոիդե առաստաղ ու պատ, մետաղյա իրեր ու թոկեր)՝ հլու-հնազանդ բեմադրիչի կամքին, թրթռում են ու խաղում, ստեղծելով սուր ու լարված արտասովոր վիճակներ։ Կույր պետք է լինել չտեսնելու համար, թե իրերի խաղարկման յուրաքանչյուր մանրամասնի տակ որքան միտք և գյուտարարի որոնումներ կան: Դրանք վերին աստիճանի հուզական են դարձնում բեմաշխարհը և հանդուրժում ես, որ դերասանն ու անշունչ իրերը հավասար «ինքնարտահայտման» մեջ են դրված։

Մեհրաբյանի թատրոնում գործում է պատմական և հոգեբանական խորհրդանիշի լեզուն, և ես, որ թատրոնում դիկտատը համարում եմ դերասանին, պիտի փայփայեմ ոչ հեռավոր այն օրը, երբ այս շնորհառատ արվեստագետը կկարողանա միաձուլել բեմարվեստի երկու մեծությունները՝ ապրող, շնչող դերասանին և խոսող խաղացող իրերը...

ՎԱՐՍԻԿ Գրիգորյան

 «Էլեգիային» կուգանք իբրև նորմալ հանդիսատեսներ, վարժված Սունդուկյան թատրոնին: Կնստինք սրահում ու կսկսինք փնտրել ամենեն առաջ դեպքերի հաջորդականություն: Եվ հուսախաբ կըլլանք: Կփնտրենք պատճառներու և հետևանքներու կապ, բայց հոն առարկաները կշարժվին առանց պատճառի։ Այո, առարկան կշարժվի, սակայն այս շարժումը լոկ հետևանք մըն է՝ առանց պատճառի: Այստեղ է, որ մեր տրամաբանությունը, նորմալ հանդիսատեսի տրամաբանությունը, կգայթակղվի, որովհետև կտեսնի հետևանք մը առանց պատճառի, իսկ կուզե հասկնալ պատճառը։ Ծանչնալ կնշանակի պատճառն իմանալ, ո՛վ հրեց այս անիվը... Կփնտրե նաև ինչո՞-ն:

Կկարծեմ, թե ամբողջ ներկայացումը մեր ժողովրդին պատմությունն է: Մենք լավ գիտենք հայոց պատմությունը և հարկ չկա մեկնաբանության՝ ո՞ւր հասանք, ո՞ր շրջանն եկանք, ի՞նչ պատահեցավ: Այստեղ խորհրդանիշներու բացատրություն է։ Իսկ դրանք բավական հստակ էին, օրորոցը, թագը, թուրը, շարժվող անհատը, որ ի վերջո ժողովուրդն էր, և խորհրդանշական կարմիր-սև-ճերմակ սիլուետները։

Արմեն Մեհրաբյանն անցած էր պատճառ - հետևանքի տրամաբանական պատվարը։ Խախտված էին արիստոտելյան պատճառաբանական օրենքները: Չկար դեպք, որ հստակ էր, չկար հերոս, որ հերոս էր: Այս բոլորը տեսնելով, նորմալ հանդիսատեսը սարսափեցավ՝ շղարշները ոգիների պես կշարժվին, ինչ-որ ուրվական է, ինչ-որ ոգի է, կյանք առած ինչ-որ բաներ են: Բեմում տեսակ մը տիեզերական շարժում կար: Անպայման պետք է իմանա, թե ի՜նչ է շարժվողը, ո՞վ է շարժողը, վերե՞ն է մղված, թե՞ վարեն: Ես չփնտրեցի այդ դեպքերու պատճառները, լիբանանահայ եմ, 16-17 տարվա պատերազմի զավակ: Ինձ համար հարց չէ, թե ռումբը ո՞ր կողմեն եկավ, հարցը ատոր դեմ պաշտպանվիլն ու չմեռնիլն է: Ինձ համար կարևորը պահուն պատկերային գեղեցկությունն է, առավել կարևորը՝ հոգեբանական իմաստին խորքը։ Եվ ընդունեց իմ աչքս ամեն ինչ, ես սրա մեջ շատ դասական բան տեսա։ Հունական ողբերգության մեջ էլ կարևորը այս պահին պատահած դեպքն է և մարդու անդրադարձը անոր: Եվ օրենքը տիեզերքի, որ պիտի ըլլա, և մարդը պիտի ընդունի այդ օրենքը ու հերոսաբար երթա Վախճանին:

Սա անշուշտ թատրոն է, ներկայացում պատրանքի: Նոր է Տարածության հասկացողությունը: Տարածություն ըսվածը միայն թատերական տարր չէ, այն նաև պլաստիկ արվեստի, կերպարվեստի հիմնական տարրն է։ Թատրոնի մեջ էլ այն կարևոր է, բայց այստեղ տարածության գործածումը նորովի էր՝ ուղղահայաց և հորիզոնական զանազան մակարդակներու հաջորդականությամբ: Ասենք՝ երեք կտավները անիվների վրա։ Սրանք տարբեր չափի նկարներ էին և նրանց շարժվելու տարածությունը ռեժիսորը վերածեց հոգեբանական տարածության՝ կարծես առարկան քեզ կմոտենա: Օդում պատրանքային սպասում կա։ Մեր պատմությունն ալ պատրանք է, մեր հիշողությունն ալ պատրանք է:

Յուրատեսակ էր գործածված Ժամանակը։ Եվ այն՝ որպես հսկա մի տևողություն, մեծ ճնշում, հսկա բեռ էր դրել բեմադրողի վրա, դարերը ներկայացնել ընդամենը մեկ ժամ տասնհինգ վայրկյանի մեջ: Միտքը կրնա շարժվիլ ձայնեն ու լույսեն արագ և ամբողջ անցյալ դարերու այդ սեղմումը կստեղծի ներքին մղձավանջային պատրանք: Սրան գումարվում է և Ձայնի տարրը: Սա էլ գործածված էր ուրիշ ձևով՝ բառային ձևի փոխարեն զուտ ձայնային լեզու, իբրև ներքին հոգեբանական հաղորդակցության արտահայտման կերպ: Երբ կմտածես կամ կազդվիս, բառերով չես մտածեր, այլ պահեր վերապրելով: Միայն մեկ անգամ հնչեց Այբ-բեն-գիմ-ը, թերևս լսեցնել տալով լեզուն կազմավորող մասերը, որ տառերն են: Մնացյալը համաձայնություն է՝ իմ, քո, ժողովրդի միջև: Ճիչեր, աղաղակներ, ահազանգ, հետո ջուրի կաթիլներու ձայնը, որ վերացականացումն է երաժշտարվեստի։ Ախորժալուր տարածվող մարդկային ձայնն էլ ոչ թե երգ էր, այլ հառաչանք՝ շատ նվագարանային և ահավոր թախծոտ։ Դա իսկական էլեգիա էր, եղերերգ: Ներկայացման մեջ գյուտերն անհամար էին: Տպավորիչ էր ժողովրդի ներքին կյանքի և քաղաքական փուչ գործիչների երթևեկի ընդգծված հակադրությունը: Ժողովուրդը կմեռնի, կհիվանդանա, կտառապի՝ վնաս չունի, հիմնականը քաղաքական եռուզեռն է, քաղաքական անցուդարձը: Մեջս մնացել է նաև ներկայացման ձայնը։ Մեհրաբյանը երաժշտական մեծ ճաշակ ունի, ձայնի զորավոր զգացողություն, ասես տեսողական զգացողություն: Այս ռեժիսորը դրամատիկ անհատականություն է, ուրեմն և շատ գույներ չի կրնար ընդունիլ: Նրա գույները մոնոխրոմ կըլլան, ան գիծով մտածող է: Այստեղ բաներ կան, որ ավելի արդիական են, քան եվրոպական թատրոնի մեջ եղածները: Հատկապես շարժումի հետ կապված լուծումները: Եթե ներկայացման տեքնիկ կողմը լավ հղկվի՝ հանգիստ կընդունվի արտասահմանում:

Ռեժիսորը մեր պատմությունը կդնի թախծի մակարդակի վրա։ Դա գալիս է գոյաբանական ձանձրույթեն, ձանձրույթ՝ խոսքերեն, հռետորութենեն, գաղափարներեն, ավանդույթներեն։ Չորս-հինգ տարի է հախուռն, հռետորական միջավայրի մեջ կապրինք: Սարսափելի վիճակներու մեջ էինք՝ դուք ալ, մենք ալ: Վերջին 15-20 տարին գոնե մեկ ուրախություն չեմ տեսած, ես չեմ հիշեր մեկ նորմալ օր ապրելս: Բոլորս ալ այսօր հոգնած ենք խոսքե կլիշեներեն, այս ճարճատուն հայրենասիրութենեն: Ձեմ ուզեր բառեր, հոգնեցրել են բառերն ալ: Այնքան խորունկ է մեր ցավը, որ խոսելն իսկապես ավելորդ է: Կըսե՞ն բան մը, որ դու չգիտես... Արմենի ներկայացման մեջ ընդգծված է Հոգնությունն այս գահավիժային պայթյուններեն, պոռթկումներեն և կա իր փախուստը մարդկային ներաշխարհեն դեպի իրերու աշխարհը՝ շատ անձնականացրած, վերացականացրած և գեղարվեստական պատրանքի տեսք տված աշխարհը: Կա նաև արդի մեքենայականացած իրականության արտացոլում: Մենք այսօր շրջափակված ենք մեքենայացված աշխարհով, մեր կյանքն ավտոմատիկ է:

Ո՛չ «Սոնետ-101» թատրոնը, ո՛չ ալ իրենց «Էլեգիան» շահույթ բերող չեն: Սա էլիտային բան է: Խրախուսելի է ռեժիսորի հրաժարումը սխոլաստիկ մտածողութենեն, հին կաղապարներեն, տակավին XIX դարից եկող սահմանափակումներեն։ Կարծեմ ժամանակն այլևս չի ընդունում հին բան՝ վոդևիլները, երեքժամանոց ներկայացումները դժվար են դիտվում: Հիմա՝ արևմտյան աբսուրդի թատրոնեն ետք, բեկետյան ու բրեխտյան թատրոններեն ետք, տեսակ մը պարապություն կա, վակուում։ Հոգնել ենք նաև 70-ականների բերած երաժշտական «արտադրութենեն»: Ամեն մարդ ամեն բանե հոգնած է, թերևս հիմա կհետաքրքրե ավելի հանդարտուն, ավելի հում թատրոնը։ Ձայնի՝ հումությունը: «Էլեգիայի» ձայնը հում է։ Պլաստիկ ամանեղենից բոլորս հոգնեցինք, կնախընտրենք կավե ամանը։ Կուզեմ փայտե աթոռ, պլաստիկի վրա չի նստվում, այլևս չես ուզեր Էլաստիկ կերպաս, կուզես բամբակ ըլլա, բուրդ կամ կանեփ: Նույնիսկ սնունդի մեջ մարդիկ հիմա կփնտրեն պարզ, խաշած բանջարեղենը: ...Երեխաները զարմանալի հետաքրքրությամբ կդիտեն այս ներկայացումը։ Նրանք պատվարներ չունեն, պատճառների մասին չեն մտածեր, և բեմը առանց միջնորդի կներգործե անոնց վրա...

Փիլիսոփայական գիտությունների դոկտոր, արվեստաբան, նկարիչ, սփյուռքահայ ՍԵԴԱ Պարսումյան - Տատոյան

Զրույցները գրի առավ՝ ԳՐԱՑԻԱ Բաղդասարյանը

Նյութի աղբյուրը՝ ՛՛Արվեստ՛՛, 1992թ. № 1-2-3