25.11.2023  00:23

Հանդիսատեսի կողմից ներկայացման ընկալման համար մեծ դեր է խաղում բեմանկարչությունը` սցենոգրաֆիան: Հայտնի է, որ ներկայացման հաջողությունը կախված է դերասանի և ռեժիսորի, նկարչի և կոմպոզիտորի միասնական, ներդաշնակ աշխատանքից: Նկարիչը ստեղծում է ներկայացման տեսանելի գեղարվեստական կերպարը: Ցավոք, հանդիսատեսին միշտ չէ, որ հետաքրքիր է թե ով է ձևավորել ներկայացումը, ով է գրել երաժշտությունը: Այս աշխատանքները հիմնականում մնում են ստվերում, նույնիսկ այն դեպքում, եթե դրանց թիկունքում կանգնած են այնպիսի արվեստագետներ, ինչպիսիք են Արամ Խաչատրյանը («Դիմակահանդես») կամ Առնո Բաբաջանյանը («Իմ սիրտը լեռներում է»), Մարտիրոս Սարյանը («Ալմաստ») կամ Մինասը («Գայանե»): Մեծ աշխատանք կատարող արվեստագետներին  փառքի դափնեպսակից, լավագույն դեպքում, միայն տերևներ են հասնում:

Պետք է նշենք, որ մինչև 20-րդ դարասկիզբ թատերական նկարիչը ընկալվել է որպես դեկորատոր: Ներկայացման արտաքին ձևավորումն արվել է դերասանապետերի կամ առաջատար դերասանների ճաշակով:  Հարմարեցվել են ձեռքի տակ եղած դեկորներն ու զգեստները, չեն ունեցել գործողության միջավայրը վերարտադրելու հավակնություն: Ժամանակի հետ, բեմանկարչի աշխատանքն իր մեջ ներառել է դեկորների, զգեստների, լուսավորման և երբեմն նույնիսկ գրիմավորման ասպարեզները: Թատերական արվեստի զարգացման հետ, աստիճանաբար ձեռք է բերել ամբողջ ներկայացման բովանդակության, գործողության միջավայրի բացահայտմանը նպաստող, ներկայացման տեսանելի գեղարվեստական կերպարը ստեղծող հատուկ արվեստի նշանակություն[1]: 

Բեմի ձևավորման իրականացման ուղին` հայեցակարգից դեպի էսքիզ, մոդել, գծագրում, դեպի իրական գոյություն ունեցող միջավայր, չափազանց երկար և բարդ է: Այս ճանապարհին, մեկ անգամ չէ, որ անճանաչելիորեն փոխվում է նախնական պլանը:

Բեմի հարդարման հայ առաջին մասնագետները համարվում են Հ. Պաղտատլյանը, Հ. Հեքիմյանը և Ս. Աբամելիքյանը: Բեմանկարչության արվեստի հայ առաջին վարպետը Վարդգես Սուրենյանցն է, ով կապված է եղել Մոսկվայի և Պետերբուրգի թատրոնների հետ: Հայ բեմում առաջին փորձերն արել են Հարություն Շամշինյանը, Գևորգ Բաշինջաղյանը, Եղիշե Թադևոսյանը, Գրիգոր Շարբաբչյանը: Հայ թատրոնում առանձին պիեսի համար արված նկարչական ձևավորմամբ ցույց տրված առաջին ներկայացումը եղել է 1913 թվականին Արմեն Արմենյանի «Հին աստվածների» բեմադրությունը: Բեմանկարիչներն են եղել Գ. Բաշինջաղյանը, Ա. Ֆետվաճյանը, Ե. Թադևոսյանը[2]:

Խորհրդային թատրոնի համակարգում առաջին իսկ տարիներից բեմանկարչությունն ունեցել է իր հաստատուն տեղը: Շատ բեմանկարիչներ են թատրոն եկել գեղանկարչությունից: Եվ նրանց ստեղծագործական կենսագրության մի մասն է կազմել այս արվետը: 1920-50-ական թվականներին թատրոնների համար ստեղծագործել են այնպիսի նկարիչներ, ինչպիսիք են Մարտիրոս Սարյանը, Գեորգի Յակուլովը, Ստեփան Թարյանը, Միքայել և Սարգիս Արուտչյանները, Արա Սարգսյանը, Խաչատուր Եսայանն ու ուրիշներ: Դատելով այն ժամանակվա մամուլից, թատերասերները հիմնականում գոհ են մնացել թատերական նկարիչների աշխատանքներից, նրանցից յուրաքանչյուրը իրենց ճաշակն ու ոճն են բերել:

Թատերական նկարիչները հիմնականում կրթվելով ռուսական բուհերում ու գեղարվեստական դպրոցներում, կրել են ռուսական դպրոցի ազդեցությունը: Սակայն, սա բոլորովին չի նշանակում, որ նրանք եղել են ռուս բեմանկարիչներին ընդօրինակողներ: Նրանց մտածողությունը  եղել է ինքնուրույն, ունեցել են ազգային ինքնատիպություն, և որոշ դեպքերում, նույնիսկ, իրենց ազդեցությունն են թողել ռուսական բեմանկարչական արվեստի վրա: Կարող ենք հիշել Մարտիրոս Սարյանի աշխատանքները ռուսական թատրոններում: Նա Ստանիսլավսկու հրավերով ձևավորել է Ռիմսկի-Կորսակովի «Ոսկե աքլորիկը» օպերային թատրոնում և Ռուբեն Սիմոնովի հրավերով Դե Ֆիլիպոյի «Ֆիլումենա Մարտուրանոն» Մոսկվայի Վախթանգովի անվան թատրոնում: Ընդհանուր թվով, նկարիչը թատրոնում արված ունի տասնչորս աշխատանք, իհարկե, ոչ բոլորն են իրագործվել: Սարյանի առաջին թատերական էսքիզն արվել է 1921 թվականին, իսկ թատրոնում արված վերջին աշխատանքը եղել է 1956 թվականին:

Ինքնատիպ մտածողությամբ հայտնի է նաև Գեորգի Յակուլովը, ում ազդեցությունը մեծ է եղել և´ հայ, և´ ռուս բեմանկարիչների արվեստում: Նա համարվել է ավանգարդի վարպետ, ձեռք է բերել համաշխարհային ճանաչում`թատրոն բերելով իր ճարտարապետական լուծումները: Նկարչի ձևավորած՝ Պ. Կլոդելի «Փոխանակություն» (1918), Թ. Ա. Հոֆմանի «Արքայադուստր Բրամբիլլա» (1920), Շ. Լեկոքի «Ժիրոֆլե-ժիրոֆլյա» (1922) բեմադրությունները (Մոսկվայի կամերային թատրոն) բարձր են գնահատվել Փարիզում: Նա 1918 թվականին մասնակցել է Մոսկվայի հայ դրամատիկական ստուդիայի հիմնադրմանը, դարձել դեկորացիոն բաժնի վարիչ: Հետագայում, Հայաստանի Առաջին պետական թատրոնում (այժմ՝ Գ. Սունդուկյանի անվ.) ձևավորել է Շեքսպիրի «Վենետիկի վաճառականը» (1926) և Շիրվանզադեի «Մորգանի խնամին» (1927) ներկայացումները: Այժմ նրա գործերը պահվում են Մոսկվայի Տրետյակովյան պատկերասրահում, Ա. Բախրուշինի անվան թատերական և Ե. Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարաններում: Նման արվեստագետների ներկայությունը թատերական նկարչության ասպարեզում, մյուսներին մղել է ավելի պրոֆեսիոնալ լինելու, հետևելու ժամանակի տենդենցներին: Գրաֆիկական-ճարտարապետական լուծումներ է առաջարկել Սարգիս Արուտչյանը` Պատանի հանդիսատեսի թատրոնում Օստրովսկու «Անմեղ մեղավորներում»: Փորձելով չկրկնել իր ձևավորումները, նա բեմին տվել է կոնստրուկտիվ, ծավալային լուծումներ:  «Ձևավորման մեջ առանձին տեսարանները հաջորդում էին մեկը մյուսին`սպիտակ գույնի ճարտարապետական մի ֆրագմենտի տեղափոխմամաբ միայն, որը ներդաշնակելով բեմում դրված կահույքի հետ, ստեղծում էր մի ամբողջություն: Յուրաքանչյուր դեպքում այդ ամբողջությունը որաշակի ժամանակ, գործողություն, տրամադրություն էր արտահայտում: Ներկայացման պաստառների պլաստիկան ընդգծվում էր բեմական լույսի օգնությամբ»[3]: «Բոռի» ձևավորման ժամանակ Արուտչյանը կերպարայնության պահանջ է դրել: Ուշադրությունը կենտրոնացրել է դեկորների ուրվագծերի արտահայտչականության վրա, ծավալային դեկորների հետ օգտագործվել են վարագույրներ:

Նկարչի նոր և թարմ մտածողությունը չի վրիպել Սունդուկյանի թատրոնի գլխավոր ռեժիսոր Արմեն Գուլակյանի աչքից: Նա Սարգսին հրավիրել է Մայր թատրոն: Հանձնարարվել է Սոֆրոնովի «Մոսկովյան բնավորություն» պիեսի ձևավորման աշխատանքները: Հետաքրքիրն այն փաստն է, որ նույն պիեսը հանձնարարվել է ևս երկու նկարչի: Ինչպես դերասանները, այնպես էլ նկարիչները կարող էին աշխատել նույն ներկայացման վրա: Նման փորձերը ստեղծագործողներին մղել են ավելի լուրջ և խորը աշխատանքի: Էսքիզների ցուցադրման ժամանակ ընտրվել է Սարգիս Արուտչյանի աշխատանքը: Գեղարվեստական ղեկավարը հսկողության տակ է պահել թատրոնի ողջ գործողությունը: Աշխատանքը վերահսկել է նախագծման պահից, հետևել գործի ընթացքին: Գուլակյանը հայտնի է եղել իր խստապահանջությամբ, ուղղամտությամբ և հաստատակամությամբ: Նա սիրել է աշխատել երիտասարդների հետ: Ռեժիսորի կողքին ստեղծագործական վերելք են ապրել աշխատասեր արտիստներն ու կրտսեր գործընկերները: Իչպես դերասանները, այնպես էլ նկարիչները, երբեմն, նեղսրտել են նրա խստապահանջությունից: Պատմում են, որ Սարգիս Արուտչյանը նույնիսկ փորձ է արել աշխատանքից ազատվելու: Բայց Գուլակյանը թույլ չի տվել. «Սիրելիս, ես խիստ եմ միայն նրանց հանդեպ, որոնց հավատում եմ, որոնց հետ մեծ հույսեր եմ կապում»[4]: Երիտասարդների ստեղծագործական աճը ապահովելու համար Գուլակյանը թատրոն է հրավիրել ավելի փորձառու բեմանկարիչների: Երիտասարդներն ու ավագ սերնդի ներկայացուցիչներն աշխատել են կողք կողքի` Միքայել և Սերգեյ Արուտչյանները, Սարգիս Արուտչյան, Կարո Մինասյան, Ա. Միրզոյան, Ա. Շաքարյան...  Կարծում ենք, բեմանկարիչների համար շատ հետաքրքիր ժամանակաշրջան է ձևավորվել: Տարբեր տարիներին, տարբեր ռեժիսորների կողքին նրանք, երբեմն ձևավորել են նույն պիեսը: Հատկապես Սունդուկյանի պիեսները բեմադրվել են տարբեր սկզբունքներով; Օրինակ. «Էլի մեկ զոհը» Միքայել Արուտչյանից և Ստեփան Թարյանից հետո ձևավորել է Սարգիս Արուտչյանը: Եղել են բեմադրություններ, ինչպես օրինակ Աճեմյանի «Քաոսը», որ երկու նկարիչ աշխատել են համատեղ: Ձևավորումը հանձնարարվել է Միքայել և Սարգիս Արուտչյաններին: Նրանք միասին են աշխատել նաև Ղափլանյանի «Չմարող աստղեր» բեմադրության վրա:

50-ական թվականներին թատերական ասպարեզ են եկել նոր ռեժիսորներ` Մարատ Մարինոսյան, Ալբերտ Մկրտչյան, Կիմ Արզումանյան, Զավեն Տատինցյան... Ինչպես ռեժիսուրայի, այնպես էլ բեմանկարչության մեջ սկսել է նկատվել ոճերի փոփոխություն և նոր անուններ`Վասիլի Վարդանյան, Իրինա Շտենբերգ, Սիմոն Ալաջալյան, Արմեն Չիլինգարյան...  Նրանցից շատերը հետագայում իրենց դրսևորել են նաև հայ կինեմատոգրաֆիայում:

Պետք է նշել, որ ոչ բոլոր ստեղծագործողների`Ա. Թամանյան, Կ. Հալաբյան, Ե. Թաթևոսյան, Զ. Սիմոնյան, Ե. Լևխանյան, աշխատանքներն են պահպանվել[5]: Մեզ չեն հասել ոչ ներկայացման մանրակերտերը, ոչ դեկորացիաները, որոշ ներկայացումներից չեն պահպանվել նույնիսկ լուսանկարներ: Պահպանվել են միայն որոշ ներկայացումներից տեղեկություններ, որոնցից պարզ է դառնում միայն բնագավառի զարգացման ընդհանուր տենդենցները:

Ժամանակների հետ փոխվել են նկարիչների ոճերը, բայց նրանցից յուրաքանչյուրը չի կրկնել մյուսին, իրենց ինքնատիպ խոսքն են ասել բեմանկարչության մեջ:  Որպես ինքնուրույն բնագավառ, նկարչության ճյուղ, բեմանկարչությամբ ի հայտ են եկել նկարիչների ստեղծագործական դիմանկարներ, որոնց արվեստի քննությունը հարստացնում է կերպարվեստի և թատրոնի պատմության էջերը:

Օգտագործված գրականություն

[1] Տես Լ.Հախվերդյան, Թատերագիտական բառարան, Եր., Հայաստան հրատ., 1986, էջ 29:

[2] Նույն տեղում:

[3] Ջ. Գրիգորյան, Սարգիս Արուտչյան, Եր., ՀԹԸ, 1977, էջ 10:

[4] Նույն տեղում, էջ 13:

[5] Տես Хачатурян К, Театрально-декорационное искусство Советской Армении, М., Изобразительное искусство, 1979, с. 15.

ՆԱԻՐԱ Շահվալադյան