30.10.2023   12:15

Թատերարվեստում հիպերընդգրկում ունեցող պատմատեսական նման մեգաթեմաների հրապարակային արծարծումը ոչ կարճաժամկետ, ոչ էլ նույնիսկ միջնաժամկետ, այլ տևական ինքնատրմադրում է պահանջում: Դա մի երկսայրի վիճակ է, երբ քեզանում գլոբալ խնդրին առնչվող, կարծես թե, անպատասխան հարցեր են ծագում, որոնց հիպոթեզային պատասխանները տարրական մտահոգեկան պահանջով ինքդ ես փորձում ինչ-որ կերպ գտնել: Վերլուծական ինքնաքչփորանքով, թե եղած գրականությունը քիչ թե շատ պրպրտել-շարակարգելով, նյութականի հետ մեծ մասամբ միջնորդավորված կապվող երևութականին ձգտում ես գոնե նվազագույն տրամաբանություն հաղորդել: Այնու, որ հոգեբանականին բնահատուկ է պատճառահետևանքայնությունը, և աչքիդ աններելի են թվում կատարողական արվեստի հոգետեխնիկական ինչ-ինչ բաղադրիչների բացարձակապես վերացական-առեղծվածային կարգավիճակի, ասել է թե՝ անիմանալիության դատապարտվածության հետ հաշտվելը: Բայց միևնույն ժամանակ էլ գրեթե համոզված ես, որ այդօրինակ ներբովանդակային հարցերի ոլորտ հիմնականում դիտորդի կարողությամբ ու արձանագրողի դիքորշմամբ մտած ավագ սերնդի գործընկերներիդ հանդգնություն կթվա նախաձեռնումդ:

Եվ քաջ գիտակցում ես, որ գիտելիքի պատշաճ կամ պատկառելի պաշարով զինված ընդիմախոսներիդ համար՝ ձեռնարկումդ արժեզրկելու ամենից հարմար միջոցը ստեղծագործական ինքնազգացողության ներքնական քննությունը՝ հոգեկան ու հոգեբանական հետազոտումը արվեստագիտական օրակարգից դուրս ուտոպիա հռչակելն է լինելու: Չնայած այն հանգամանքին, որ էսսեական առիթ ունեցել ես ասկետական ‹‹Անխառն արվեստագիտության›› վերակացուներին հիշեցնելու մասնագիտական բառարանային տարրական ճշմարտությունները: Հատկապես, գեղագիտության բառարանի տեղեկույթն առ այն, որ արվեստագիտությունը, այսինքն՝ նաև վերջինիս բաղկացուցիչ թատերագիտությունը, արվեստի համակարգային վերլուծման համար հաճախ ոչ արվեստաբանական գիտաճյուղերի, մեթոդոլոգիական մոտեցումների հետ որոշակի հարաբերությունների մեջ է մտնում: Այդկերպ, միջգիտաճյուղայնության սկզբունքով, մշակութաբանության, արվեստի նշանագիտության, սոցիոլոգիայի և հոգեբանության հետ կապերով հարստանալով՝ նպաստում ստեղծագործության բազմակողմանի ու խորքային ուսումնասիրությանը:[1] 

[1] Տ. Մարտիրոսյան., Բեմական պլաստիկայի գերարժեվորման իսկությունն ու ինքնությունը, ԵԹԿՊԻ, Հանդես № 19, Երևան- 2017:

Ահա թե ինչու է Ստանիսլավսկու աշխատության որոշ էատարրերի նմանօրինակ վերարծարծումին իսկապես պատրաստ լինելը վերոհիշյալ երկար ժամանակը պահանջում, եթե իրոք չես երկնչում բազմաչարչար հարցերի վերբերյալ քիչ մը համարձակ դատողություններ անել:

Եվ իսկապես՝ եթե իրոք…

Մանկան ինքնախաղի պես անմեղ է հնչում, նույնքան էլ բազմաշերտ՝ իր ներշնչողական այլազանությամբ հանդերձ: Ի՞նչ է իրականում սա և ինչու՞ է հեղինակողի կողմից ‹‹մոգականության›› մակդիրով այն զարդարվում: Ստանիսլավսկին իհարկե քիչ թե շատ իր ժամանակի հոգեբանական հետազոտություններից տեղյակ բարեփոխիչ էր և անգամ Պավլովի հետ էր ծանոթ: Այդուհանդերձ, նա չուներ համանման կրթություն, առավելևս այդ բնագավառում նեղ մասնագիտացում, որ կարողանար ճշգրիտ բնորոշումով որոշարկել կատարողական արվեստի հոգետեխնիկական խթանիչ հնարքի՝ «եթե իրոքի…» հրաշագործության աստիճան արդյունավետությունը: Հարկավ, հոգեբանության կոչումն ու առաքելությունն էլ՝ մարդուն շրջապատող մտազգացական երևույթներն ըստ էության  բացատրելը կամ էլ դրա հիմնավորման գործոններ առաջադրելը: Ու այս դեպքն էլ բացառություն չէ: Պարզապես անհրաժեշտ է տվյալ ձևակերպման խոսքիմաստի բացազատման գնալ, որպեսզի հասկանալի դառնա, թե մարդու հոգեկան ապարատի, ո՞ր մեխանիզմն է ինքնաբերաբար գործարկվում այդ թեական իրականության հետ հարաբերվելիս:

Այսպիսով, «եթե իրոք ես լինեի…» ստեղածագործական բանաձև-ձևակերպումին ուշք դարձնելիս հասկանալի է դառնում, որ մարդն՝ ի դեմս դրա բաղադրիչ ես-ի, ինչ-որ առումով գործընթացի մեջ է ներքաշում իր անձը: Կնշանակի գործ ունենք անձի հոգեբանության օրինաչափությունների հետ, այս պարագայում՝ ես-ի կոնցեպցիայի: Մեծ հաշվով մարդու վիճակի կոնցեպցիայի, որի բաղադրիչներ ես կերպարների ակտուալացման միջոցով տեղի է ունենում նրա ինքնաընկալումն ու ինքնագիտակցումը:[2] Ահա այստեղ, այս իրադրական ես պատկեր-կերպարների տարատեսակներն են, որ բավական հետաքրքրական են դառնում «եթե իրոքի», կամ էլ թե՝ «իցէ թեի» ներհոգեկան համապատկերում:[3] Հասկացության գրաբարյան նախաձևը ստուգաբանելիս անմիջապես աչքի է ընկնում իրական կյանքի հանգամանքներից սերող երազանքային իրավիճակ ցուցանող «իցիւ թե-ի» «երանի թե» իմաստի համընկունմը իդեալական կամ իդեալականացված ես պատկերի հետ:[4]

[2] Новейший психологический словарь., под. ред. В.Б. Шапарья, ‘’Феникс’’ ,Ростов - на – Дону-2005

[3] Ա.Ա.Նալչաջյան., Հոգեբանական բառարան, Երևան-198

[4] Նոր բառագիրք Հայկազեան լեզուի, Վենետիկ -1836 / Երևան – 1979

Գիտենք նաև, որ իդեալական եսը այն տարբերակն է, ինչպիսին, որ նա կուզեր, կամ էլ երազում է լինել:[5] Այս պատկերը մտասևեռման վերաճելիս, որպես ցանկության իրացման վատթար հարթակ կարող է ընտրել այլընտրանքային կերպարայնությունը օրինչափություն համարող բնագավառը: Այդպիսով արվեստն իրենց մեջ սիրելու փոխարեն արվեստում ինքնաերկրպագվողի դասական նմուշի վերածվելով՝ այդ իդեալականը դերակատարողական դաշտում են տեղայնացնում: Ամեն գնով հաջողացնում են խաղալ այդ տենչացած անձին, ինչը նրանց հնարավորություն է ընձեռում, որ իրենք իրենց աչքին այդ իդեալական որակների կրողը թվան: Սակայն իրականում բարոյահոգեբանական որակներով որևէ աղերս չունենալով անձնավորվող սուբյեկտի հուզաշխարհի հետ, ակամայից ինքնախաղային (отсебятина) իներցիայով իրենց հոգեկան առանձնահատկություններն են թելադրում-պարտադրում կերպարին:

[5] Психология, Словарь., под. общ. ред. А. В. Петровского, М. Г. Яроэевского, Москва -1990

Ինչևէ, ստանիսլավսկիական «եթե իրոքի» գրաբարյան բառաձևերի բացատրություններից[6] եթե և ինչ-որ տեղ նաև միթե տարբերակները առավելապես ուրվագծում են ես կերպարներից հնարավոր և ֆանտաստիկ ես - երի համախառն պատկերը:[7] Ֆանտաստիկ եսն այն մտապատկերվող կերպարն է, ինչ անձը երևակայում է լինել: Իսկ մենք գիտենք, որ Ստանիսլավսկին «եթե իրոք»-ի կյանքի կոչման կարևորագույն գործոն էր համարում երևակայությունը: Սիստեմի հոգետեխնիկական համակարգում թեականության մեկնակետը երևակայական եթե հնարավոր լիներ - ն է: Ահավասիկ, ֆանտաստիկ ես - ի ծրագրերը երևակայվում են հնարավորության դեպքում իրագործելու պայմանով: Թերևս այս նրբություններն են, որ «եթե իրոք» հոգետետեխնիկական հնարանքի կիրառման դեպքում կասկածելի են դարձնում լոկ ֆանտաստիկ ես - ի միանձնյա մասնակցությունը և հավանական թվացնում հնարավոր ես - ի կողմից ստեղծագործական հոգեկան գործընթացին միացումը:

[6] Ռ.Ղազարյան., Գրաբարի հոմանիշների բառարան, Երևան -2006

[7] А.А. Налчаджян., Личность, психическая адаптация и творчество, Ереван – 198

Մոտավորապես այսպիսի սիլոգիստական շղթա է ուրվապատկերվում ինքնագիտակցման համապատկերում. եթե իրոք-միգուցե-իսկ եթե-հնարավոր է: Սա էլ իր հերթին հավաստում է այն տեսակետը, որ «եթե իրոք»-ի կիրառման հոգետեխնիկական հմտությունը մեծապես պայմանավորված է անձի էմոցիոնալ ինտելեկտի՝ IQ-ի intelligence quotient ինտելեկտի գործակից  (անձնավորման արվեստում մեր կողմից տարբեր առիթներով ընդգծված կարևորություն) զարգացվածության աստիճանից:

Եվ այս գործընթացի առավել բարդ տարատեսակին են առնչվում թատերարվեստի ամենից պայմանական[8] տիրույթում՝ մնջախաղային մարմնական անձնավորման ոլորտում: Օրինակ՝ Է.Դեկրուի «Mime pur» կրթական համակարգի «Mime corporel» ում ոճական վարժություններով անառարկա գործողության հմտությունները մարզելու ընթացքում:[9] Սա տարածաժամանակային մոդելների ձևավորման մի տիրույթ է, որտեղ առարկայի նյութականությամբ չի որոշվում նրան վերագրվող իմաստը, այլ առարկայի հանդեպ եղած խաղային վերաբերմունքով:[10] Միմ արտիստը առարկաները ստեղծում է ցուցադրելով դրանց պրոեկցիան իր անձի վրա:[11]

[8] Т.Глэм., От голого человека насцене, к мимодраме, բերված է Տ.Մարտիրոսյան., Մնջախաղի տեսությունը Մարսոյի արվեստից ելնելով, եվ Մարսոյի արվեստը մնջախաղի տեսությունից ելնելով, ԵԹԿՊԻ Հանդես №14, Երևան 2013

[9] Ն. Ուվժենկո., Մնջախաղի եվրոպական դպրոցի հիմնադիր, ֆրասնիական թատերական գործիչ Էթիեն Դեկրուն, ԵԹԿՊԻ, ՛՛Հանդես՛՛, № 21, Երևան-2019

[10] Հ.Հովհաննիսյան., Դերասանի արվեստի բնույթը, Երևան- 2002

[11] Т.Сильман., Искусство Марселя Марсо, Нева №12, Л-1961, բերված է Տ.Մարտիրոսյան., Մնջախաղի տեսությունը Մարսոյի արվեստից ելնելով, եվ Մարսոյի արվեստը մնջախաղի տեսությունից ելնելով, ԵԹԿՊԻ Հանդես №15, Երևան 201

Այստեղ արդեն գործում է «եթե իրոքի» մոդիֆիկացված պայմանաձև «իբրև թե»- ից (քանի որ այսպես ասած ‹‹ցուցադրվողի›› մետաֆիզիկական, ոչ վիզուալ ներկայությունն է ապահովվում բեմում) սկիզբ առնող բեմական հավատի իդենտիֆիկացիոն մոդելը: Երբ ծաղիկ պոկելու ժեստի կորագիծը հասնելով իր գագաթնակետին՝ կերպար-ծաղիկ կարգավիճակին, օբյեկտի և սուբյեկտի միասնականցում է հարուցում:[12] Բրյուս Լիի բնորոշածի պես՝ թեյնիկի մեջ թեյնիկ, շշի մեջ շիշ վերամարմնավորմամբ:[13] Ընդ որում, մնջախաղային իլյուզիա ստեղծելու համար նույնականացման տարաստիճան համակարգ է աշխատում, որը ներառում է մասնակի, ամբողջական, կոլեկտիվ, միջնորդավորված իդենտիֆիկացիաներ:[14]

[12] Т.Глэм., նշվ. աշխ.

[13] Տ.Մարտիրոսյան., Մնջախաղի տեսությունը Մարսոյի արվեստից ելնելով, եվ Մարսոյի արվեստը մնջախաղի տեսությունից ելնելով, ԵԹԿՊԻ ՛՛Հանդես՛՛,№15, Երևան 2014

[14] Этьен Декру., Слово о миме, Архангельск-1992, բերված է Ն. Ուվժենկո., Մնջախաղի եվրոպական դպրոցի հիմնադիր, ֆրասնիական թատերական գործիչ Էթիեն Դեկրուն, ԵԹԿՊԻ, ՛՛Հանդես՛՛, № 21, Երևան-2019-ի

Զորօրինակ, եթե դրամատիկական արվեստի կերպարավորման ընթացքում ամբողջական իդենտիֆիկացիայի հոգեբանական մեխանիզմն է գործում (նույնիսկ բրեխթյան, վախթանգովյան օտարման էֆեկտի ու ֆանտաստիկ ռեալիզմի պարագաներում դեր և կատարող կերպարային տարանցումներում գործում է ամբողջական իդենտիֆիկացիան), ապա մնջախաղում՝ երբեմն մասնակի տարբերակը: Ասվածի ցցուն օրինակն է Մարսել Մարսոյի ‹‹Թռչնորսը›› ստեղծագործությունը, որի ներակայացման ընթացքում միմ-արտիստի ձեռքերի դաստակները և դեմքը այլ իդենտիֆիկացիաներով են առաջնորդվում: Արտաքին (դաստակներ-թռչուն) և ներքին (թռչնորսի բերկրալից հոգեվիճակի դիմախաղային) նույնականացումները:[15] Ուրեմն կատարողական այդ բարդ համակարգում միաժամանակ գործում են թե՛ «եթե իրոքի» և թե՛ «իբրև թե»-ի մեխանիզմները: Ինքնին հասկանալի է, որ խոսակցությունը դեպի արտիստի բեմական ինքնազգացողությունը, մասնավորապես, ներքին ձևի և արտաքին կերպի զգացողություններն է գնում:

[15] Е.Маркова., Этьен Декру. Теория и школа «Mim pure» , Ленинград - 2008, բերրված է՝  Ն. Ուվժենկո., Մնջախաղի եվրոպական դպրոցի հիմնադիր, ֆրասնիական թատերական գործիչ Էթիեն Դեկրուն, ԵԹԿՊԻ, ՛՛Հանդես՛՛, № 21, Երևան-2019-ի

Սրանք էլ իհարկե իրենց իդենտիֆիկացիոն բնույթով պայմանավորված ինքնաներշնչանքի և խաղային ներշնչանքի ներհոգեկան շերտերում են հարաբերվում, որոնց հոգետեխնիկական ակունքները բուդդիստական և յոգայական փիլիսոփայական ուսմունքներում են նաև: Խոսակցության նյութ, որն արդեն այլ քննություն ենթադրող թեմա է ընդգրկում, ինչին հուսանք մերձավոր ապագայում մեկ այլ հոդվածով անդրադառնալու առիթ դեռ կունենանք:

ՏԻԳՐԱՆ Մարտիրոսյան