25.10.2023  04:18

Լվով քաղաքն իսկական թատերական արգելոց է, ուր հարյուրամյակներ շարունակ կողք կողքի գոյատևել են թատերարվեստի ամենաբազմազան ձևերը՝ ժողովրդական-ծիսականից, զուտ լվովյանից սկսած մինչև մասամբ կամ լիուլի փոխառնվածը։ Քաղաքի թատերական ավանդույթների հարստացման գործում յուրահատուկ դեր է խաղացել անտիկ թատերարվեստը։ Անտեղյակներին այս միտքը կարող է տարիմաստ թվալ, քանզի ընդունված է համարել, որ Լվով քաղաքը հիմնադրվել է պատմական 1255 թվականին։ Սակայն ճակատագրի բերումով Լվովում են կենտրոնացել ամենատարբեր ազգերի, դավանանքների ու ավանդույթների կրողները, և այս յուրօրինակ փոխազդեցությունն է պատճառը, որ դարեր շարունակ այս քաղաքում զարգացել է մարդու հանճարը: Ստեղծված մշակութային բարեբեր մթնոլորտը զարկ տվեց նաև անտիկ թատերարվեստի զարգացմանը, որի թեմաներն իրենց վառ արտահայտությունը գտան բոլոր ժամանակների լվովցի բանաստեղծների և դրամատուրգների ստեղծագործություններում: Բնականաբար այդ մշակույթը պետք է ունենա նաև իր կրողը, եթե աճպարարների, միմոսների ծիսական թատրոնները մատչելի Էին միջնադարի ժողովրդական լայն խավերին, ապա անտիկ ողբերգություններն ու կատակերգությունները զարգացած ու մարդկանց մենաշնորհն էին: Քրիստոնեական դավանաբանության տարածմանը կոչված եկեղեցին, որին կից ստեղծվում և զարգանում էին մեծավ մասամբ գրավոր մշակույթի կենտրոնները, բնականաբար, շահագրգիռ չէր դառնա հեթանոսական դրամատուրգիայի կրողը: Բոլոր հիմքերն ունենք պնդելու, որ հելլենիստական դրամատուրգիայի կրողները Լվովում եղել են հայ մտավորական վերաբնակները: Հայազգի ռազմիկները հավատարմորեն ծառայում էին Դանիիլ Գալիցկու դրուժինաներում: Հայ վարպետները Լվովի հիմնադրման առաջին օրերից օգնում էին քաղաքի կառուցմանը: Կարելի է երկար պատմել հայ, ինչպես նաև բյուզանդական արվեստի ազդեցության մասին՝ ռուսական ճարտարապետության վրա, հատկապես XI—XII դարերում։ Սա են վկայում Կիևի Կիրիլլի եկեղեցին (XII դ.), Գալիչի Պանտելեմոնի եկեղեցին (XII—XIII դդ.)։ Ռուսական իշխանապետությունների բազմաթիվ կառույցների նախագծերը, նրանց ծավալատարածական էլեմենտների համանմանությունը, միայն Հայաստանի նմանօրինակ շինություններին բնորոշ առանձնահատկությունները, գմբեթների և աշտարակների ձևերը, կտուրների յուրահատուկ տեսքը, ճարտարապետական-կառուցվածքային լուծումների գեղարվեստական, գեղագիտական մանրամասները կարելի է բացատրել նովգորոդյան և հայկական ու վրացական և մշակույթների ազդեցությամբ։ Գալիչ քաղաքի Պանտելեմոնի եկեղեցու պատին անհայտ հեղինակի կողմից արձանագրված է Գալիլյան իշխանապետության համար պայքարող, Լվովի հիմնադիր Դանիիլ Ռոմանովիչի անունը, որը չէր կարող չօգտվել հայազգի տաղանդավոր շինարար վարպետների, ճարտարապետների, փորագրող-գեղազարդիչների ծառաություններից։ Մասնագետներ, որոնց հնարավորություններն արդեն բազմից փորձել էին Բուլղարիայում, Սերբիայում, Ռումինիայում: Նրանք հայտնի էին նաև Ֆրանսիայում, Անգլիայում, Իտալիայում, Պիրենեյան թերակղզում։ Անվիճելի փաստ է, որ հայերը նշանակալի դեր են խաղացել բյուզանդական ճարտարապետության ձևավորման գործում, իսկ հին ռուսական Գապիցյան իշխանությունը Բյուզանդիայի հետ բազմապիսի և սերտ կապեր ուներ: Ամենևին պատահական չէր, որ 989 թ. կայսրության գլխավոր՝ Սոֆիայի տաճարը վերաշինելու համար Կոստանդնուպոլիս հրավիրվեց հատկապես հայազգի ճարտարապետ Տրդատը՝ Անի քաղաքի խոշորագույն տաճարների հետ ղինակը: Հետազոտող Ն. Լոգուն ընդգծում է, որ Լվովի «Миколаївська церква»-р հնագույն ճարտարապետական լուծումները ամենասերտ կապերն ունեն բալկանյան և հայկական ճարտարապետական ավանդույթների հետ։ Լվովում գտնված 1277 թվականի խաչքարը Գալիցիայում հայկական նյութական մշակույթի առաջին հուշարձաններից է:

XIII—XIV դդ. հայկական համայնքներ են ստեղծվում Գալիչում, Կամենեց-Պոդոլսկում, Լուցկում, Զամոստինում, Անյատինում, Լիսցում, Տիսմենիցում, Գորոդսկում, Օբերտինում, Կուտում։ XIV դարում Վենետիկի և Ամստերդամի կողքին Լվովը դարձել էր Եվրոպայի վտարանդիական կենտրոն։ 1984 թ. այստեղ ստեղծվում են նաև լուսավորչական եպիսկոպոսություն։ Կառուցվում են նաև հայկական եկեղեցիներ՝ Աննայի, Հակոբի և Քրիստոսի: Մեր օրեր հասած հայկական եկեղեցին կառուցված է 1983 թ. Դորե կամ Դորինգ անունով ճարտարապետի կողմից, որի ազգային պատկանելությունը պարզ չէ: Հայ է կառուցել ներկայիս տաճարի տեղում գտնված սրբ. Յուրայի եկեղեցին: Լվովի քաղաքապետարանի 1982-1988 թթ. գրքում ճարտարապետը գրանցված է որպես Դորինգոս Մոտատոր: Լատիներեն տառադարձությունը թույլ է տալիս ասել, որ նա կարող էր հայ լինել:

Հայ վերաբնակները քաջարի մարտիկներ, շնորհաշատ արհեստավոր- ներ, հաջողակ վաճառականներ և ջերմ հավատացյալներ էին և ունեին Լվովի բազմազգ քաղաքացիների բոլոր իրավունքները։ Լվովը մի յուրօրինակ մշակութային կենտրոն էր, ուր կային տասնյակ նկարներ, մարմարե քանդակներ և հիասքանչ մանրանկարներով գրքեր, գրքեր, գրքեր... Դրանց թվում է նաև XIII դարի հանրահռչակ Սևերսկի աստվածաշունչը։ Վտարանդիների ալիքները Լվովում են կենտրոնացնում գեղանկարչական, փիլիսոփայական, աստվածաբանական տեխնիկական մտքի փայլուն արժեքներ, որը և հնարավորություն ընձեռեց լվովցի հայերին XVII դարում կազմավորել հասարակական - մշակութային հիմնարկներ՝ դատարան, մայրենի լեզվի դպրոցներ, հիվանդանոց, գրադարան: Որոշ ժամանակ Լվովում գործեց Տեր-Հովհաննես Կարմատենյանցի (Իվան Մուրադովիչ) տպարանը։

Կարելի է որպես համաշխարհային նշանակության երևույթ դիտարկել փիլիսոփա Ստեփանոս Լվովցու և պատմաբան-գրող Սիմոն դպիր Լեհացու գործունեությունը, որ հեղինակ էր հրապարակախոսական ստեղծագործությունների՝ ընդդեմ կաթոլիկական զավթողականության: Լվովում բնակվող հայերի հասարակական գործունեության ներկապնակի յուրահատուկ գույներից էր նաև թատրոնը: Բայց ի՞նչ թատրոն էր դա: Թատրոնը դավանում էր միջնադարում ժողովրդականություն վայելող հռոմեական դրամատուրգ Կոմելիուս Տերնեցիուսի թատերային ձևերին, որի մասին եղած պատկերացումը այնպես է աղավաղված, որ ստիպված ենք խոսել այն ժամանակներում «դրամա» հասկացողության աղճատման մասին ընդհանրապես: Դա կամ միջնադարյան դրամայի թատրոն էր, որ կտրված լինելով անտիկ թատերական մշակույթից աղավաղվել էր և վերածվել ֆեոդալիզմի ժամանակաշրջանի լայն խավերի ցածր մակարդակին հասու պարզունակ և միամիտ թատրոնի։ Կամ էլ թատրոն, որ խարսխվում էր Պլատոնի «Պոետիկայի» հիման վրա ստեղծված Ավերոէսի արաբական տարբերակի վրա: Ավերոէսը տեղ-տեղ աղավաղելով հեղինակի մտքերը, ողբերգությունը դարձրել էր գովաբանության արվեստ, իսկ կատակերգությունը՝ պարսավանքի:

Նկատի առնելով Լվովում XVII դարում բնակվող շուրջ երկու հազարանոց հայ գաղթօջախի հանրակրթական և մշակութային մակարդակը, նրանց հավատարմությունը մշակութային ավանդույթներին (որը հաստատում բազմաթիվ արխիվային փաստաթղթեր), բոլոր իմքերը ունենք պնդելու, որ հայ համայնքում գործող թատրոնն իր յուրօրինակ ավանդույթներով շատ ավելի մոտ էր անտիկ արվեստին, քան Եվրոպայի այլ ժողովուրդներինը:

XIV դարից մինչև XIX դարի կեսը հայ թատրոնը զարգանում է երկա ուղղությամբ՝ Հայաստանում և արտասահմանյան գաղթօջախներում, ընդսմին հարկ է հատուկ նշել վերջինիս դասական բնույթը։ Դա՝ ըստ Գ. Գոյանի հայ թատրոնի զարգացման չորրորդ ժամանակաշրջանն է, որը հատկապես հետաքրքրում է մեզ: Հայ վերաբնակիչները հաստատուն կապեր ունեին իրենց հայրենիքի հետ: Այդ իսկ պատճառով երկու ուղղությունները պարբերաբար շփվում էին, բայց հատկապես թուրք և պարսիկ զավթիչների ճնշումից հեռու գտնվող գաղթօջախների ազատ միջավայրում է, որ մշակութային ավանդույթները ստանում են իրենց հետագա զարգացումը։ 1864 թվականին ֆրանսիացի ճանապարհորդ Շարդենը կարողացավ տեսնել և հետագայում նկարագրել Երևանյան միմոս-գուսանների թատրոնը: Մի քանի տարի անց՝ 1666—1888-ին Լվովում ցուցադրվում է հայկական դպրոցական թատրոնի ներկայացումը: Պատմիչները նշում են, որ դա հայկական համայնքի առաջին թատերախաղն էր: Հնարավոր է, որ խոսքը գնում է թատերական ներկայացման մասին: Բայց կարող էին գոյություն ունենալ նաև թատերական գործողության այլ տեսակներ: Հայտնի է, որ XV-XVII դարերում հայկական թատրոնը ներառնում էր նաև կրկեսային բնույթի համարներ: Երևանում պահվող 1471 թվականի աստվածաշնչերից մեկի մանրանկարներում պատկերված է աճպարարներից, երաժիշտներից մարմնամարզիկներից բաղկացած կրկեսային խումբը: Կիևի Սոֆիայի տաճարի բյուզանդական վարպետների զարդանախշած հարավային աշտարակներից մեկի վրա շնագլուխ-գլադիատոր է պատկերված։ Արալեզները կամ մարդու մարմնով շնագլուխ աստվածները անմիջականորեն առնչվում են հայկական թաղման պաշտամունքի հետ: Բայց նրանք ավելի հաճախ նույնացավել են դերասանների հետ, որոնք կռապաշտության ազդեցության էին և հետևաբար թշնամի եկեղեցուն: Քրիստոնեական եկեղեցու նման վերաբերմունքը՝ հասկանալի է։ Չէ՞ որ նույնանման սիմվոլիկան համապատասխանում է Հռոմեական կայսրության թատրոնի զարգացման վերջին շրջանին՝ միմիկական հիպոթեզ, որ չնայած ազատագրեց թատրոնը, դարձրեց այն զուտ զվարճալի ժամանց: Ամեն ինչ կատարում էին մասնագետ հրաշալի դերասանները, ճանապարհ հարթելով նոր եվրոպական թատրոնին, միաժամանակ մնալով որպես կայսրության պաշտոնական հանդիսանք, ուր հետապնդվում էին քրիստոնյաները։

Կիևի որմնանկարում շնագլուխը ճիշտ այնպիսի ճտքավոր կոշիկներ ունի, ինչպես հայ կատակողները: Նրա հագին միմոսի անդրավարտիք է, մարմինը՝ մերկ, մեջքին կապած է եռանկյունի կտոր, որը թզի տերև է խորհրդանշում, փոխարինելով միմոսների բուտաֆորական ֆալլոսին: Նույնանման հագուստով է նրա հակառակորդը։ Նյութական մշակույթի նման հուշարձանները վկայում են, հայկական թատրոնն այս կամ այն ձևով իսկապես կարող էր դարեր շարունակ գոյություն ունենալ վերաբնակների միջավայրում։ Թատերական հետքեր են հայտնաբերվում նաև գրական հուշարձաններում, ինչպես նաև Ուկրաինայի արևմտյան շրջանների հայկական ճարտարապետական հուշարձաններում։

Լվով քաղաքի հայկական թաղամասի ճարտարապետության մեջ դարի վերակառուցումների պատճառով, ցավոք, քիչ բան է պահպանվել հնից: Բայց մինչև մեր օրերը հասած փոքրաթիվ նմուշների մեջ նույնիսկ կարելի է թատերական նյութեր գտնել: Հայկական փողոցի N 13 շենքի պատշգամբին, որի հեղինակն է Մատվեյ Պոլեյովսկին, որոշակիորեն պատկերված է անտիկ թատրոնի Սատիրը: Նման բարձրաքանդակները անցյալում կարող էին զարդարել հայկական թաղամասի շենքերի ճակատները: Հայտնի է, որ հայ ճարտարապետները այդ եղանակը հատկապես հաճախ են կիրառել մ. թ. առաջին հազարամյակում, և դիմակների համար հիմք էին հանդիսացել թատերական կերպարները: Լվովի Ճարտարապետության նույնպես բավական հաճախ է օգտագործվում «մասկարոնը» իր հանրաճանաչությամբ՝ զիջելով թերևս միայն առյուծի պատկերին: Բայց պնդել, թե «մասկարոնը» ուղղակիորեն կապ ունի հայ թատերական մշակույթի հետ դժվար է։ Անտիկ թեման բավական լայն կիրառություն ունի Լվովում ստեղծագործած բազմաթիվ այլազգի ճարտարապետների աշխատանքներում: Այնուհանդերձ Լ. Ուկրաինկայի փողոցի № 16 տան պատշգամբի կոնսոլների բարձրաքանդակներն ըստ ամենայնի հայ վարպետի աշխատանք են։ «Հերոսի» և «հերոսուհու ասիմետրիկ տեղադրումը, եղջերվաքաղերի և առյուծների մարմինների ընդհանուր կոմպոզիցիան տրամաբանական չեն ճարտարապետական զարդաքանդակի համար։ Նրանց դիրքը, պատշգամբի կոնսոլների վրա, հանգեցնում է այն եզրակացության, թե դրանք գրական-թատերական գործող անձինք են: Եթե դրանք որոշակի անձ պատկերեին, ապա պատվիրատուն կգերադասեր նրանց տեղադրել որևէ պատվավոր տեղում, ինչպես Ղազար Ավգուստինովիչի և Հռիփսիմե Ավգուստինովնայի դեպքում, որոնց դամբարանը գտնվում է հայկական եկեղեցու բակում։ Ըստ որում, եթե վերը հիշատակված «մասկարոնը» թաղամասից դուրս գտնվող տների վրա հաճախ է հանդիպում, ապա № 16 տան ճակատամասի բարձրաքանդակի սյուժեն այլևս ոչ մի տեղ չկա: Այն ենթադրությունները, թե պատկերվածը թատերական գործողություն է, մարմնավորված քարի վրա՝ դեռ սպասում է լրացուցիչ ապացույցների:

Ինչպես արդեն ասված է պատմական վավերագրում, XVII դարի երկրորդ կեսին հայկական գաղթօջախում տեղի են ունեցել թատերական ներկայացումներ: Այդ իրադարձությունը չափազանց նշանակալի էր, որպեսզի անուշադրության մատնվեր, քանի որ ներկայացման դերակատարները հայկական դպրոցի սաներն էին, շուրջ հիսուն հոգի: Դրաման կոչվում էր «Տառապյալ կույս Հոիփսիմե կամ կերպարանափոխված Տրդատը», Հնարավոր է, որ սոսկ անուններն են համընկել, հնարավոր է, որ այն նվիրված է եղել Հռիփսիմե Ավգուստինովնայի հիշատակին (թվագրված է 1780) և ունի եթե ոչ ուղղակի, ապա գոնե հեռավոր կապ ներկայացման մեջ հետ։ Ինչպես դասական թատրոնում՝ ներկայացումն ուներ հինգ գործողություն, որոնք բաժանվում էին միջնախաղերով: Բովանդակության հիմքում հայկական և լատինական զրույցներն են ժամանակների անխզելի կապի անվիճելի ապացուց: Պինսի դեպքերը տեղի են ունենում հռոմեական Դիոկլեցիանոս կայսեր օրոք: Անտիկ թատրոնին բնորոշ նախերգանքում դես են գալիս Հռոմի ու Հայաստանի գործող անձինք Բացի հիմնական կերպաբներից՝ Հռիփսիմե, Գարեն և Տրդատ, հանդես են գալիս նաև անտիկ հերոսները Կապիդոն, Բաքոս, Ֆուրիա և ուրիշներ: Սա մեկ անգամ ևս հաստատում է, որ հակառակ եղած տեսակետի, Լվովում, ինչպես և Արևելյան Եվրոպայի մի շարք այլ երկրնե րում եղել է անտիկ թատրոն:

Ներկայացումն, ըստ երևույթին խաղացվել է հայկական եկեղեցու առջև գտնվող ընդարձակ հրապարակում: Այդ առումով առավել հարմար է նրա հարավային հատվածը, բակի կամարաշարը (հյուսիսային մասում այդպիսին չկար) իր ճարտարապետությամբ հիշնցնում է անտիկ թատրոնի դիպոսկենիան: Տեղադրված լինելով համեմատաբար ընդարձակ բաց տարածության մեջ՝ կամարաշարն ունի բեմ դառնալու հարմար բարձրություն: Ճարտարապետական տեղանքի վերլուծությունը և պատմական փաստերն այն մասին, որ դպրոցական թատերային ներկայացումները խաղացվել են մոտակա աշակերտական բակերում, հիմք են տալիս պնդելու հետևյալը, եկեղեցու առջևում գտնվող ընդարձակ տարածքը պատկանել է հին հայկական թատրոնին: Թատրոն, ուր ներկայացվել են ինքնատիպ, այլազան մշակութային շերտերից զերծ, հելլենիստական թատերախաղեր:

Լվովի հայ գաղթօջախի թատրոն - երևույթը դեռևս կարոտ է լուրջ ուսումնասիրության: Առայժմ այստեղ հարցերն ավելի շատ են, քան պատասխանները, Բայց անկասկած է մի բան. Գալիցիայում ապրող հայերի թատերական ավանդույթները չեն դադարել գոյություն ունենալ և խարսխած են գործողության դասական ձևերի վրա: Հայկական թատրոնի գործունեությունը Լվովում նպաստել է թատերական անտիկ ձևերի նկատմամբ այստեղ հետաքրքրություն արթնացնելուն: Հայկական թատրոնի գործունեությունը նպաստեց նաև Լվովի թատերական մշակույթը անտիկ կուլտուրայի հետ կապելուն: Սա այն մտավոր ու գեղագիտական ուղիներից մեկն է, որով հայկական էպոսի թատերագրության և հայ գուսան-միմոսների արվեստի ազդեցությունը դառնում է նույնքան նշանակալից, որքան ասենք, լատինական կատակերգության:

ՍԵՐԳԵՅ Պետելկո

Նյութի աղբյուրը՝  ՛՛Արվեստ՛՛, 1991, № 5-6