06.05.2023 3:12
Ամիսներ առաջ նույն բեմում խաղացվել էր Բրեխտի «Կովկասյան կավճե շրջանը»: Տպավորությունը միահամուռ-հիացական էր. հույժ արդիական և հույժ ազգային-վրացական ներկաացում, ռեալիզմի ու թատերայնության օրգանական սինթեզի նմուշներից մեկը, բրեխտյան էպիկական թատրոնի նվիրական գաղափարի իրացում: Երևույթը բարի նախանձ էր շարժում...
Եվ ահա Սունդուկյանի անվան թատրոնն էլ փորձ արեց նույնպիսի մեծ ու նշանակալից ներկայացում ստեղծել՝ համանման սինթեզի մերօրյա միտումին իր ջանքը միացնելու ակներև ցանկությամբ: Բեմադրվեց «Քաջ Նազարը»: Եվ դարձյալ՝ միկրոֆոն, խաղավարներ, «օտարում», երգ ու պար, բեմական բազմապիսի հնարքներ, պայմանական միջավայր, գրոտեսկ, պարոդիա., մի խոսքով՝ «թատերային» թատրոնի ողջ զինանոցը:
Եվ... զուսպ ժպիտներ, ծիծաղի պատառիկներ, թույլ արձագանք, ներկայացումից հետո շշուկներ. «Կարծես ամեն ինչ արված է և ամեն ինչ կա, բայց »...
Գուցե «Քաջ Նազարին» էր անհարիր էպիկական թատրոնի հանդերձը և դրանո՞վ էր կանխորոշված նման սառնությունը: Ոմանք հենց այդպես էլ դատում են, մոռանալով, որ Դեմիրճյանի պիեսը երբեք կարոտ չի մնացել ամենաանսպասելի ու պիկանտ թատերային լուծումների, երևակայության ազատ խաղերից և համակերպվել է դրանց, քանի որ ունի իր մեջ անսովորի, պայմանականի, թատերայինի սաղմեր, իր խորունկ իմաստով և վառ ձև ու կերպով տրամադրում է որոնումների, փորձերի ու փորձարարության: Ճիշտ է, վուլգար սոցիոլոգիզմի և «գաղափարական» սխեմատիզմի տարածման պայմաններում չեն պակասել նաև տարօրինակություններն ու անհեթեթությունները, բայց դրանք մնացել են անցյալում՝ այդ անցյալի հետ միասին: Այժմ ոչ ոք այլևս «սոսկ զվարճալի գործ» կամ «հակամիապետական ագիտացիա» չի հորջորջում «Քաջ Նազարը», ոչ ոք «սնոտիապաշտություն» չի տեսնում հսկաների առկայության մեջ և ոչ ոք «աչքերը չի չռում», երբ խոսք է բացվում «Քաջ Նազարի» փիլիսոփայության մասին: Եվ, իհարկե, ոչ ոքի մտքով չի անցնում «պիեսը փրկել» ֆինալում հեղափոխություն և հեղափոխականներ մեջտեղ բերելով...
Այս ամենը, համենայն դեպս, հուշում էին, թե ինչ չպետք է անել, ինչից պիտի խուսափել «Քաջ Նազարին» դիմելիս:
Ի լրումն դրա՝ համանուն ֆիլմի և դրան հաջորդած որոշ բեմադրությունների փորձը, դեմիրճյանագիտության և մասնավորապես «քաջնազարագիտության» որոշակի նվաճումները վերջին տասնամյակներում: Ու նաև՝ նազարականության «մարդկային» ֆենոմենի գոյատևման միտումները:
Բայց էականը ինչ և ինչպես անելն էր։ Վարդան Աճեմյանն էր վճռել բեմ հանել «Քաջ Նազարը»: Եվ կարելի է ենթադրել, որ դա լինելու էր տասնամյակների ընթացքում կուտակված փորձի հիման վրա ստեղծված վառ ազգային դիմագծով` ներկայացում, աճեմյանական «ժողովրդական թամաշա-թատրոնի» յուրատեսակ ամփոփումը: Սակայն «Քաջ Նազարի» բախտն այս անգամ չբանեց. մեծ ռեժիսորի անսպասելի մահը ենթադրություն ու կռահում թողեց ներկայացման նմանօրինակ լուծումը:
Գործի ավարտը` վիճակվեց Հրաչյա Ղափլանյանին: Եվ արդեն «ուրիշ թատրոնի»:
Ըստ երևույթին այստեղ ինչ-որ մի օրինաչափություն կա, մեր մայր թատրոնը, անկախ այս ու այն անպատեհությունից, վերակերպվելու անհրաժեշտության առաջ է կանգնած. գերազանցապես ավանդներով սնվող ավանդապահությունը և ինքնապաստան հանգստությունը վերջապես պիտի խախտվեն, դրան են մղում ազգային մշակույթի տարբեր ոլորտներում խմորվող նոր միտումները, հանդիսականի՝ բազմապիսի տպավորություններով «գրգռված» պահանջ սպասումները: Դրան է մղում ժամանակը: Եվ տարակույսից վեր է, որ «Քաջ Նազարի» այս բեմադրությունը թատրոնում այդ անհրաժեշտությունը գիտակցելու վկայություն է, որ չի կարող ուշադրության չարժանանալ և չդառնալ լայն խոսակցության առարկա: Հասկանալի ու բնական են նաև այն առարկությունները, վերապահություններն ու տարա- կույսները, որ յուրաքանչյուր նոր, նշանակալի ձեռնարկումի ուղեկիցն են և, իհարկե, կարող են նույնքան վիճելի թվալ:
Փորձենք դիտարկել «Քաջ Նազար» պիեսի բեմադրությունը՝ ապավինելով ոչ թե «լավ է», «վատ է», «ինձ դուր է գալիս», «ինձ դուր չի գալիս» տպավորություն կարծիքներին, այլ երևույթի օբյեկտիվ ու լուրջ քննության միտող տրամաբանությանը:
Մեզ այստեղ հետաքրքրում է նախ մի հարց. ինչո՞ւ է ռեժիսորը դիմել «Էպիկական թատրոնի» նախասիրած ձևերին, ո՞րն է դրա նպատակը, իմաստն ու արդարացումը:
Անխոհեմ (և թատրոնի մարդկանց համար վիրավորական) կլիներ կարծել, թե դա արված է լոկ ուրիշներից «ետ չմնալու», մոդային հետևելու և կամ հանդիսականին «ցնցելու» մտադրությամբ: Եթե անգամ նման մտադրություն եղել է ոմանց մոտ, ապա էականը դա չէ և նախ դրանով չեն պայմանավորված այս ներկայացման արժանիքներն ու թերությունները:
Էականն ու վճռողը, ըստ իս, պիեսի փիլիսոփայական-գեղարվեստական իմաստի բացահայտման չափն ու կերպն է, որով և այն պիտի խոսեր այսօրվա հանդիսականի հետ, մեր ժամանակի հետ: Ինչ է ասում պիեսը և ինչ՝ այս նոր ներկայացումը:
Պիեսն իր ժամանակի ծնունդն է՝ ժողովրդական «թափառական» հեքիաթի թումանյանական հանճարեղ մշակման դրամատուրգիական նորօրյա վերարտադրությունը: 20-ականների թատերական գեղարվեստական կյանքի թեժությունն ու մոլեդին ընթացքը, իր ողջ լույսով ու ստվերով, դրոշմ է դրել «Քաջ Նազարի» վրա, և այսօր, կես դար անց, իհարկե, չի կարելի համաձայնել պիեսի ու նրա հեղինակի անխտիր բոլոր միտումներին ու գաղափարներին: (Օրինակ, ասենք, «ուռռա-հեղափոխական» մտայնությամբ միայն կարելի էր «սրամտել» թե «մեզ կերա՜ն, կերա՜ն... իրենց հողերը մեզ չեն տալիս...», և կամ «հեղափոխությամբ» ավարտել պիեսը): Պետք է նկատել և այն առանձնահատկությունները, որոնցով տարբերվում են իրարից 20-ականների բեմարվեստի հնարները (որոնց հարմարվել է պիեսը) և մերօրյա ներկայացման «թատերային» հանդերձը: Եվ բացի այդ, պարզապես, անհնար է «Քաջ Նազարը» կտրել այն ժողովրդական-ազգային հենքից, որից սերել է:
Այս ամենն աչքի առաջ ունենալով, «պզտիկ մեծերի, մեծ փոքրերի և ժողովրդի համար» (ու նրանց մասին) գրված պիեսը, ծույլ, վախկոտ, ապիկար մարդու հաջողության «տրամաբանությունը» պարզող և միաժամանակ այդ հաջողության «ժողովրդական» ակունքն պատճառը նշող հեքիաթ-պիեսը կարելի է այսօր էլ անվարան հանձնարարել թատրոնին՝ իրոք ժամանակակից ու նշանակալից ներկայացման ակնկալությամբ: Իսկ ինչպիսի՞ն է իրողությունը: ... «Զգուշացե՛ք վախկոտից, մարդիկ...», - սրանք ներկայացման գրեթե անդրանիկ բառերն են, և պետք է ենթադրել՝ «ծրագրային», ասելիք ազդարարող բառեր: Ու տրամադովում ես ականատես լինելու վախկոտի ու վախի արարմունքներին, տեսնելու թև ինչ չարիք ևն բերում դրանք մարդկանց, ժողովրդի գլխին: Բայց հարցը հենց այդ ազդարարությամբ էլ փակվում է, մարդիկ, այսինքն հանդիսականները, վախկոտից զգուշանալու ոչ մի պատճառ չեն տեսնում: Ներկայացման հեղինակների շեշտած մոտիվը դրամատուրգիական ֆունկցիա, ասելիք ու անելիք չի հայտնաբերում բեմում: Սոսկ հայտարարություն:
Փոխարենը՝ աշխույժ ելումուտ, ինքնին ուշագրավ գյուտեր, անսպասելիություններ, երևակայության փայլատակումներ, միջարկություններ: Փոխարենը՝ որևխտյան «էպիկական թատրոնի» հնարքներ: Փոխարենը՝ խաղի տարերք:
Բայց սպասեք, չէ որ այս ամենը բրեխտյան (և մեր տեսած «վրացական») թատրոնում մի- ջոց ևն, որոշակի գաղափարա-խաղարկային ըմ- կըզբունք: Իսկ այստեղ կարծես թե չկա որևէ բարձր, քիչ թե շատ տեսանելի ու շոշափելի խըն- դիր, նպատակ, որին դրանք ուղղվեն: Ուրեմն ինչի համար է և ինչի է ծառայում այդ ամենը: Թատրոն թատրոնի համա՞ր:
Ուզում ենք լավատես լինել ու ենթադրել, որ նպատակ, խնդիր, այնուամենայնիվ, եղել է: Ամենահավանականը, մեր տպավորությամբ, «քաջնազարության» ծանր մեղադրանքը մեզնից «հեռացնելու», մեզնից «օտարելու» ցանկությունն է: Մտածել են, ինչո՞ւ «վիրավորել» ժողովրդին. ընդհակառակը, պետք է շեշտել, որ դա անցյալին է վերաբերում, որ նազարներ կարող էին լինել, միայն «այն ժամանակ» և որ հեքիաթի այլաբանությունը շատ է ընդհանրական, որպեսզի մեր օրերին մեր կյանքի ինչ-ինչ կողմերին առնչվի...
Իսկ կա՞ ավելի «հարմար» միջոց այդ բանն անելու, քան էպիկական թատրոնի, «օտարման» թատրոնի սկզբունքը: Մանավանդ որ պիեսը արտաքուստ բռնում է դրան: Ուրեմն մնում է վերցնել ու խաղի վերածել ամեն ինչ, պիեսի փիլիսոփայական միջուկը, նրա մեծ հավաստումը մի կողմ դրած՝ փնտրել-գտնել առանձին վիճակների թատերայնորեն վառվռուն լուծումներ, աչք շոյող մանրամասներ: Ու այդ կերպ կանխել «վտանգը»։ Անմեղ խաղ է, ինչ եք ուզում...
Իհարկե, այդ ընթացքում կվանվեն վուլգար սոցիոլոգիզմի և այլնի «փրփուրը», ժամանակով պայմանավորված նստվածքները, կխմբագրվեն պիեսի տարօրինակությունները, կփոխվի ֆինալը և այլն։ Բայց դրա հետ միասին իսպառ կջնջվեն նաև պիեսի բովանդակության սոցիալական ու ազգային մասնահատկությունները և կստեղծվի «ժամանակակից» ներկայացում, որի ողջ ընթացքում առիթ ու միջոց չես ունենա մտածելու, օձիքիցդ բռնած քեզ կտանեն դրվագից դրվագ, գյուտից գյուտ, խաղից խաղ: Ներկայացում, որտեղ մեր ենթադրած միտումը՝ ժողովրդից, ժամանակից հեռացնել Նազարի պատմությունը, հաշտ հարևանում է խայթիչ ակնարկների, ուղղակի ու անուղղակի հասցեագրումների, տեղ-տեղ, չափից ավելի բաց «ենթատեքստի» հետ: Բայց դա ոչինչ չի փոխում, երևույթը մեզ չի մոտեցնում, որովհետև էական չէ, «նազարական» չէ, և որովհետև նման «համարձակ» ակնարկներ կարող են լինել (և իրոք կան, վկա՝ «Հաջի Փայլակը») նաև ուրիշ ներկայացումներում:
Անվտանգ ու անհասցե խաղ՝ համեմված «կծոցներով»: Այսպիսին է «Քաջ Նազարի» այս բեմադրության հիմնական երակը: Եվ ամեն ինչ՝ կարծես թե ձևված էպիկական թատրոնի պահանջներով, ավելի ստույգ՝ այդ թատրոնի «փակցված» կեղևով:
Բրեխտն որիշ իմաստ էր դնում «օտարման» իր պահանջի մեջ: «Կուրաժ մայրիկը» պիեսում, օրինակ, նա այդ հնարանքով կանխում էր հանդիսականների «զգացմունքային վերաբերմունքը» որդեկորույս մոր վիճակի հանդեպ՝ շեշտելու համար պիեսի բուն միտքը. պատերազմը չարիք է, պատերազմը աղտոտում է մարդուն, աղճատում նրա մարդկային էությունը: Բրեխտը շարունակ ընդհատում է դեպքերի բնական շղթան ու հիշեցնում, որ «հոգեբանական» ու «մարդկային» իրադրությունը իրենով չպետք է ծածկի պիեսի գաղափարը։ Իսկ «Քաջ Նազար» ներկայացման մեջ նույն այդ սկզբունքի անտարբեր կիրառումը ինչ-որ չափով անջատում է մեզ հենց գաղափարից, պիեսի փիլիսոփայական իմաստից, դառնալով միջոց՝ խուսանավելու, ծածկելու, թաքցնելու այդ իմաստը: Եվ պետք է ասել, որ ներկայացման հեղինակներին հիմնականում հաջողվում է այր բանն անել... (Ի դեպ, եթե ինքնանպատակ ծիծաղից են ուզում «օտարել», ապա ինչու իրենք հենց լոկ «անտարբեր» քրքիջ հարուցելու այդ քան շատ ճիգեր են գործադրում)։
Բայց, իրոք, ի՞նչը պիտի թաքցվեր, ինչի՞ց պիտի «հեռանար» մեր հանդիսականը այս դեպքում:
Այն բանից, որ «Քաջ Նազարի» պատմությունը նաև մեր ժողովրդի՞ն է վերաբերում, նաև «հայկակա՞ն» է, և, այո՛, հենց մեր օրերի հետ է՞լ ինչ-ինչ աղերսներ ունի։ Ինչո՞ւ թաքցնել, ումի՞ց թաքցնել: Չէ որ հեքիաթի իր տարբերակը հորինելով, մեր ժողովուրդը հանդես է բերել և բարձր արժանապատվություն, և տակտ, և հումորի զգացում: Իր մոլորությունների ու թուլթյունների մասին կարող է այդպես բարձրաձայն խոսել, ավելին՝ ծիծաղել միայն իր արժեքն իմացող, իր ուժերին վստահ և իր ապագայի հանդեպ անհողդողդ հավատ ունեցող ժողովուրդը: Այն ժողովուրդը, որ տեսնում, գիտակցում է, որ երկար ու ձիգ դարերից մեզ ժառանգվել են ոչ միայն իմաստություն ու հոգևոր արժեքներ, այլև փոշի, անցանկալի նստվածքներ, որոնցից ազատվելու ձգտումն ու կարողությունը ժողովրդի ապրելու, գոյատևելու պայմանն է ու օրենքը: Դա ազնիվ օրենք է, իմաստուն օրենք:
Ուրեմն, ինչո՞ւ չապավինել դրան: Ինչո՞ւ վախենալ, երբ հեքիաթաստեղծ ժողովուրդն ինքը չի վախեցել: Ներկայացման մեջ, հենց այդ վախով, չի ճշտված Նազարի ու զոռբաշենցիների ինքնությունը. ով ում է խաբում, ով ումից է վախենում, ով է «խաղի» տերը: Եթե կողմերը հավասար են, երկուսն էլ վախկոտ, անբան ու անամոթ, ապա էլ ո՞ւմ են զգուշացնում ներկայացման հեղինակները: Գուցե մե՞զ: Այդ դեպքում էլ ծայրերն իրար չեն գալիս. եթե զոռբաշենցիները և Նազարը իրար արժեն և երկուսն էլ մեզ հետ ոչ մի կապ ու առնչություն չունեն (սա ներկայացումից ստացվող տպավորություն է), էլ ինչո՞ւ պիտի մենք զգուշանանք նրանցից: Չէ որ ներկայացման մեջ շարունակ հիշեցվում - ընդգծվում է, որ Նազարը, նազարականությունը (ինչպես և զոռբաշենցիների ողջ կացույթը) մերժված-անցած բաներ են, մեզ մնում է միայն ծիծաղել նրանց վրա ու զվարճանալ...
Ի դեպ, զվարճանալու քիչ բան չկա բեմում: Ճիշտ է, ներկայացման հեղինակները ուժը գցել են ոչ այնքան դեմիրճյանական թևավոր խոսքի, որքան օժանդակ խթանների, ծիծաղահարույց պարզ հնարքների, տեղ-տեղ էլ՝ տրյուկների ու շարժի վրա: Բայց ճշմարիտ կոմիկական գյուտերն էլ սակավ չեն: Անկախ իրենց գեղարվեստական «խնդրառությունից» ուշագրավ են, օրինակ, ձի-ավանակին երկոտանի դարձնելը, նրա գլխի խորհրդավոր տմբտմբոցը, ճանճ-խաղավարները, «հսկա-հսկա» խաղը, Նազարի «սրբանալը» և այլն:
Ափսոս որ ստիպված ես այս ամենը դիտել ու ընկալել անկախ ամբողջից. թեկուզ այն պատճառով, որ այդ ամբողջը տարտամ է, «հարա- զատ» չէ մեզ, մեզ չի ուղղված և, գլխավորը, օրգանապես չի ներառնում փայլուն մասնավորությունները, ռեժիսորական ու արտիստական ձիրքի վառ դրսևորումները:
Եվ հետո. այս ներկայացումը ցույց է տալիս, որ «արտադերասանական» կարող է լինել ոչ միայն ռեժիսուրան, այլ նաև... դերասանի խաղը:
Այդպես ստացվում է, երբ անձնավորելու, կերպար ստեղծելու, բեմում նրա կյանքով ապրելու փոխարեն զուտ թատերական պերսոնաժ է ներկայացվում՝ նրան ազգային-ժողովրդական գծերից ազատելու և «ընդհանրացնելու» անսքող ճիգով: Այդպես լինում է, երբ դերասանը բեմ ելնելով չի «հրաժարվում այն ամենից, ինչից հնարավոր է հրաժարվել, բացի դերասան-հանդիսատես կենդանի, անմիջական կապից» (սա Վրոցլավի մեծահռչակ «Աղքատ թատրոնի» ռեժիսոր Ե. Գրոտովսկու դրած պայմանն է), այլ ընդհակառակն, շռայլ է միջոցների ընտրության մեջ, չի խորշում «օժանդակ» բազմապիսի հնարներից և արդեն ժամանակ ու հնարավորություն չի ունենում սեփական միջոցներին ապավինել: Իսկ դա թույլ չի տալիս մտերմանալ հանդիսատեսին, և պարգևել նրան կերպար-երևույթի ոգու զգացողությունը՝ ամենանվիրական ու թանկ զգացողությունը թատրոնում: (Սա «ներկայացնելու» կամ «վերապրելու» ակղբունքների հայտնի դիլեման չէ, այլ դերասան-հանդիսատես կապի նոր կերպը գտնելու անհրաժեշտության մերօրյա հավաստում ):
Ասվածը վերաբերում է նաև Խ. Աբրահամյանի Նազարին: Արտիստը, անշուշտ ռեժիսորի համախոհությամբ, ջանում է վանել «ինտիմությունը» և այլևայլ ձևերով ու հնարներով նախ մերժել Նազարի անձնավորման ավանդույթը և ապա հարստացնել, պեսպեսել կերպարը: Առանձին դրվագներում արդյունքը տպավորիչ է: Ահա, օրինակ, Նազար-Աբրահամյանը, իր շրջապատի վերաբերմունքից և իր անհավատալի հաջողություններից թևավորված, իրենով զմայլված, համակվել է յուրատեսակ մի բարությամբ և իրոք թագավորական մեծահոգությամբ համաձայնում է որ իրեն... աստվածացնեն. «ուզում եմ սրբերի կարգը դասվել»: Դա հնչում է իբրև կոչ. մարդի՛կ, գործի անցեք, հունա՜ր բանեցրեք...
Տեղ-տեղ զգում ես, որ արտիստը իրոք որ բռնել է Նազարի բնավորությունը: Այդ պահերին Նազարը մեզ ներկայանում` է իբրև մի մարդ, որի աչքը վախեցած է, որին շարունակ հարվածևլ են, ծաղրել, ոտնատակ տվել և որը մխիթարում է իրեն ու վրեժխնդիր լինում՝ հոխորտալով, չկարեցածով ու չարածով պարծենալով: Եվ որովետև հաճախ է կրկնվել այդ բանը, պաշտպանվելու ժեստի պես, արդեն բնազդ ու բնավորություն է դարձել: Բայց այս ներկայացման մեջ հող չկա նման մեկնաբանության համար, և արտիստի ինտուիտիվ կռահումը սկզբունք չի դառնում:
Եվ, ցավոք, իր և Նազարի միջև «էսթետիկական դիստանցիա» պահելու մտահոգությամբ, արտիստը ստեպ-ստեպ դիմում է այսպես ասած արտակերպարանային խաղի, ներկայանում մեզ իբրև «այսօրվա մարդ»: Եվ քանի որ «այն Նազարն էլ» որոշ չէ իբրև ազգային բնավորություն, «հարազատ» չէ մեզ, ուստի ստացվում է կրկնակի խաղ: Մյուս կողմից, առատ-առատ մասսայական տեսարանները, հարափոփոխ դրվագները, բազմապիսի գյուտերը, թատերային և ոչ թատեային միջոցները այնպես են խճողում Նազարի բեմական վարքագիծը, որ մենք հնարավորություն չենք ունենում մոտիկից դիտելու-տնտղելու Աբրահամյան-Նազարին, տեսնելու նրան իր հետ, իր դեմքով, իր ինքնությամբ: Ռեժիսորը և դերակատարը ասես նման խնդիր չեն էլ դրել իրենց առաջ, դա չեն կարևորել: Ահա ինչու հանդիսականը հանձին Նազարի ինչ-որ տեղ իրեն չի տեսնում: Այնինչ, կրկնում ենք, «Քաջ Նազարի» պատմությունը ժողովուրդը հորինել է ոչ միայն ուրիշների, առանձին անհատների, այլև իր մասին։ Հորինել է իբրև յուրատեսակ մի հայելի, որի մեջ արտացոլվում են նաև իր կենցաղին, մտածողությանը ներհատուկ ինչ-ինչ գծերը, որոնցից, հենց այդ հայելու օգնությամբ, ջանում է ազատվել:
Նույն թերությունը պակաս զգալի է Է. Էլբակյանի խաղում: Նրա Սաքոն, բարեբախտաբար, կարողանում է այնքան ճկուն լինել ամեն հանգամանքի հարմարվելու, գույնը փոխելու, կարիերիստական իր նկրտումների իրագործման ընթացքում և բեմում մեր աչքի առաջ այնքան արագ ու հեշտ է կողմնորոշվում, որ ներում ևս դարձյալ անհարկի, «օտարման» տարրերը:
«Քաջ Նազարի» այս բեմադրությունը առիթ է տալիս խորհելու նաև մի իրողության շուրջը. արդյոք չափից ավելի հաճախ չի՞ մեր բեմում (արվեստում առհասարակ) շահարկվում «ամեն ինչ կարելի է»... սկզբունքը և, մանավանդ, զարմանք (ու զայրույթ) պատճառելու չափ հաճախ չի մոռացվում, արդյոք, հանրահայտ այդ արտահայտության երկրորդ (ըստ իս ոչ պակաս կարևոր) մասը... «եթե համոզիչ է և արդարացված »:
Այո, իհարկե, մեր օրերում դժվար է գտնել միամիտների, որ կասկածի տակ առնեն ավանդույթից հեռանալու, համարձակ որոնման ճանապարհը բռնելու, արվեստում «ամեն ինչ» անելու արվեստագետի իրավունքը (մանավանդ որ մեր միջավայրում գրեթե ապահովված է «նորով» գործ տեսնողի հրապարակային հաջողությունը)...: Բայց նույնիսկ ամենաուստա «նորարարների» համար պետք է պարզ լինի մի բան. տաղանդը չափվում է ոչ թե առհասարակ մի «նոր բան» անելով, այլ արածի մարդկային իմաստով ու արժեքով. մարդուն թեկուզ մի քայլ առաջ մղելու, նրա հոգու կյանքը դյուրացնելու ունակությամբ: «Քաջ Նազարի» այս բեմադրությունը, ցավոք, քիչ է ուրախացնում այդ առումով: Սա, իրոք, այն դեպքերից է, երբ երևակայության խաղը գերիշխանություն է ձեռք բերում ստեղծագործական օժտվածության վրա, երբ նպատակ է դառնում ասելու և անելու կերպը՝ խաթարելով ռեալիզմի ու ոճավորման, թատերայնության օրգանական սինթեզի հնարավորությունը, երբ, վերջապես, «առհասարակ խաղի», ոչ կոնկրետության մթնոլորտում ներկայացումը չի կարողանում գտնել իր որոշակի դեմքն ու դիմագիծը, ուստի և հանդիսականին չի ասում ավելին, քան նա գիտեր, զգում էր ու կռահում, և չի էլ գոհացնում նրան սովորական ժամանցից ավելի: Բայց չէ որ բեմում «Քաջ Նազարն» է:
Ինչևէ, սպասենք թատրոնի ճշմարտապես նոր և ճշմարտապես համարձակ քայլերին, որոնցում, հավատում ենք, չի լինի հապճեպություն ու շտապողականություն (ոչ այնքան ժամանակի սղության, որքան թատրոնի չունեցածը մի հարվածով, ոտքի վրա «լրացնելու» իմաստով) որոնցում թատրոնը կզարմացնի մտքի, ասելիքի նշանակալիությամբ ու թարմությամբ և ոչ թե... ավանակի «բանաստեղծական» թարթիչներով:
Նյութի աղբյուրը՝ Սովետական արվեստ , 1977, # 8