Բանահյուսական դրամայի ժանր, դրամայի և թատրոնի նախատիպը հայոց վաղ միջնադարում: Իր տրամաբանությամբ համապատասխանում է հին հունական պարերգային դրամային: Հենվել է ոչ թե գրավոր տեքստի, այլ բերնեբերան անցնող ժողովրդական բանավոր ավանդույթների վրա, կրելով նաև ստեղծաբան (իմպրովիզացիոն) բնույթ: Առաջին անգամ վկայված է 5-րդ դարի պատմիչ Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմության մեջ`» ազգերի ու տեղանունների առաջացման մասին Ոլիմպիոդորոս փիլիսոփայի հաղորդած անգիր զրույցների և իր իսկ լսած ժողովրդական ավանդույթների առթիվ. «Բայց առաւել յաճախագոյն հինքն Արամազնեայց ի նուագս փանդռան և յերգս ցցոց և պարուց գայսոսիկ ասեն յիշատակաւ»:*

*Խորենացու «Հայոց պատմության» բանահյուսական աղբյուրներն իրենց տեսակային կամ ժանրային անվանուներով (երգ առասպելեաց, երգ վիպասանաց, երգ թուելեաց, երգ ցցոց և պարուց ) ներկայացնում են ժամանակի բանավոր արվեստի մոտավոր պատկերը: Հայ դասական և ժամանակակից բանահյուսության մեջ հայտնի են այս անվանումների զանազան մեկնաբանություններ և բացատրություններ:

Մինչև անցյալ դարի յոթանասունակնները տերմինի բացատրությունը տրված էր որպես ցույց կամ ցուցք՝ պարի մի տեսակի անուն, բայց որ տեսակի՝ որոշ չէր: Տարբեր կերպով են մեկնաբանել: Եղել է տեսակետ, ըստ որի՝ քանի որ բառը գործ է ածված պար բառի մոտ, որ տառացի նշանակում է կլոր պար, բոլոր պար(երբ պարողներն իրար ձեռքից բռնած մի շրջան են ձևացնում), ուստի ցուցքը հակադրությամբ պետք է նշանակի կենտ պար: Այս ենթադրության հիմքում դրվել են բառի ագաթանգեղոսյան գործածությունն («Կայթիւք վազելով, ցուց բարձեալ զքաղաքամէջսն լցրին») ու Հայերէն արմատական բառարանում ցուց տերմինի բացատրությունը («ուրախութեան խաղ, երգ, պար կայթիւն»): Եղղել է նաև կարծիք, թե դա առնչություն ունի վրացերեն թութա «լուսին» բառի հետ, որ նշանակում է նաև «շարժում», նույնը գտնում է նաև šuš ձևով վրացերեն շուշպարի,  սվաներէն (վրացերեն լեզու) šüšpär «մի տեսակ պար» բառերի մեջ, որը համարժեք է հայերեն շուրջպար բառին:

Բառարմատի մեկ այլ ստուգաբանական մեկնաբանմամբ ցունծք (ցնծութիւն) կամ ցոյց (ցուցանել) ձևի հետ մերժվել է ցունծ ձևը, մեկնաբանվում իբրև ցոյց («զգործողութիւն գուսանին, որով սա հանդիսացելոց զգործս որևէ անձին ցուցանէ»):

Եվ միայն թատերագետ Հենրիկ Հովհաննիսյանի հայտնագործությամբ է պարզաբանվել (Տես՝ Հ․Հովհաննիսյան, «Թատրոնը միջնադարյան Հայաստանում»), որ Խորենացու ակնարկած երևույթը կապվում է գուսան բառի միջնադարյան իմաստի հետ, թեև բնագրի այդ հատվածը ուղղակիորեն նման բացատրության չի մղում: «Գուսան առ մեզ, զխաղացողս ի թատրոնի կամ զկատակերգուն յայտ առնէ՝ յոյր սակս առաւել յարմար թուի մեզ ընդ անուամբն՝ զերգիչս խաղացողս իմանալ, որք առաջի ժողովրդեան ի հրապարակս ձևացուցանէին զպարունակեալն յերգս վիպասանաց՝ որպէս և առ զանազան ազինս»: Այս պատկերացման օգնությամբ էլ մեկնաբանվում է շարունակությունը. «Աստ եդեալ ցուց երկրորդ ձևն է ցոյց, որ արմատ է բայիս ցուցանեմ և նշանակէ զգործողութիւն գուսանին, որով սա հանդիսացելոց զգործս որևէ անձին ցուցանէ (представление, représentation), և ոչ՝ որպէս Նոր Բառարան ինքնակամ նոյնացուցանէ զայդ ընդ ցունծք բառի: Երկրորդ բառն ի վերոյիշեալ բանիդ է պար, որոյ բուն սկզբնական նշանակութիւն, որպէս և յունականն կիկլօս  (կիկլօս էպիկօս): Ուրեմն, երգ ցցոց և պարուց ոչ այլ ինչ յայտ առնէ, բայց եթէ երգք գուսանաց և կաքաւչաց՝ վէպս ասողաց ժողովրդեան, զնոքօք պար ասելոց»: Ընդգծում է, որ վիպական երգի կատարումը վաղ միջնադարում ունեցել է ուժեղ արտահայտված թատերային բնույթ: Բայց պար բառի տակ նա բոլորովին այլ բան է նկատում՝χύχλος, այն է՝ պտույտ, պարբերականություն: Սա վերաբերում է ոչ թե կատարման, այլ վերարտադրվող նյութի տեսակին: Պարը, ըստ այս բացատրության, նշաանկում է մեկը մյուսին շարունակող սյուժեների շարք՝ վիպական ցիկլ: Դրանով էլ շրջան նշանակությունը փորձ է կատարվում համապատասխանեցնել հունարեն  χύχλος-ին:

Հովհաննիսյանը  նկատել է, որ այլ հետազոտողի վիճելի է թվացել պար բառի շրջան (ցիկլ) իմաստը, և շփոթություններից խուսափելու համար նա դիմել է բառի ակներև նշանակությանը. «Երգք պարուց նշանակում  են  այն երգերը, որ իրանք երգիչները ասելիս միևնույն ժամանակ պար են գալիս»: Այս բացատրությունը զարգացնելով նշել են, որ «Երգք ցցոց բառ առ բառ նշանակում է ցույցերի երգեր (ցուց կամ ցոյց-ցուցանեմ բայից- ցույց տալ), այսինքն այնպիսի երգ, որն երգվում էր ցույցերով կամ միմոսով, մնջախաղով»: Այդպիսով տարբերություն է դրվել պար բառի նոր և միջնադարյան իմաստի մեջ. «Մյուս խոսքը երգ պարուց –պարերի երգ, այնպիսի երգ է նշանակում, որ պարելով էր երգվում. պարել բառի բուն սկզբնական նշանակությունն է բոլորել, շուրջ առնել, պտտվել, որ և ցույց է տալիս հին սկզբնական պարի խորհրդավորությունը»:

Լեզվակաբանական դիտանկյունից այստեղ նկատվել է բանավոր արվեստի երկու տեսակ՝ պարուց երգ և ցցոց երգ: «Պարուց երգերի համար հավաստյավ կարելի է ասել, որ կարճ քնարական երգեր են եղել, նման մեր արդի երկտողերին և քառատողերին, որոնք և բոլոր ազգերի ժողովրդական պարերգերի ամենահին տեսակն են: Իսկ ցցոց երգերը Խորենացու սարքածը կհամարեին, եթե չլիներ Ագաթանգեղոսի մեջ «ցուց» բառը...Վրան կավելացնենք ևս երկու օրինակ. «կաքաւս կայթից և ցոյցս վազից խաղալկացն դիւաց գարշելեաց ճարտար խաբողաց ծուլութեամբս իմով շնորհեցի» (Ողբերգութիւն, բան 21, եր.49): «Հարսանքի էին, և ցոյցք և ղամբարք առագաստաց» (Առակք Ողոմպիանու, 4-րդ առակ, եր.172, Վենետիկ, 1854): Այսպիսի գործածության մեջ ցուցք կամ ցոյցք բառն ստանում է պարի մի տեսակի կամ հարսանյաց պարի իմաստ: Այսպիսի երգերի մեջ ևս կարող էին Ս.Գրքի այս կամ ավանդության և հայոց այս կամ այն տեղանվան մասին հիշատակություններ եղած լինել, ինչպես նույնը գտնում ենք մեր արդի պարերգերի մեջ:

Տերմինի անվանումը ենթադրում է գեղարվեստական արտահայտության չորս տարրերի օրգանական միասնություն՝ այն, ինչ կոչում ենք սինկրետիզմ: Նուագը և երգը այն տարրերն են, որոնք ցուցք և պարք տարրերը միավորում են սինկրետիկ ամբողջության մեջ: Բնագիրը ոչ մի հիմք չի տալիս անջատելու այս երկու հասկացությունները: Այլապես, տրամաբանական կլիներ «յերգս ցցոց և (յերգս) պարուց» ձևը: Բայց նման ընթերցում չկա: Ցուց և պար բառերի առանձին գործածության օրինակները դեռևս հիմք չեն տալիս այստեղ առանձնացնելու նրանց: Էական է այն, որ քննվող հասկացությունում երգը ոչ թե անջատող, այլ միավորող պահ է: Խորենացին նկատի ունի բանավոր արվեստի մեկ ամբողջական տեսակ՝ սինկրետիկ բանահյուսության հնագույն ձևերից մեկը:

Հենրիկ Հովհանիսյանը հիմնվում է լեզվաբանական դիտարկումների վրա: Նկատի է առնում պար բառի շրջան իմաստի աճառյանական ճշտումը, ըստ որի նախնական են համարվում շրջան և շուրջ նշանակությունները և ցույց են տրվում դրանց բառարանային համարժեքները՝ περί հին հունարենում և para, pari սանսկրիտում: Այդ լեզվաբանական դիտողության համաձայն, բառի նախնական ձևը եղել է պարք, ք-ն սխալմամաբ հասկացվել է որպես հոգնակիի վերջավորություն և ընկել: Այս խումբ  և հավաքույթ նշանակություններին կարելի է ավելացնել նաև շարք նշանակությունը, որոնք «պարուց»-ին տալիս են հավաքականության իմաստ: Վաղ միջնադարյան հեղինակները մեր հասկացած պարը արտահայտում են կաքաւ և կայթ բառերով: Իսկ պար բառը գործածում են իր նախնական և առաջին նշանակությամբ՝ շրջան, շարք խումբ: Եթե խաղ, կայթ և կաքաւ հասկացությունները որևէ կերպ առնչվում են շուրջ, շրջան նշանակություններին, այդպիսով մեկ անգամ ևս հաստատվում է, որ շրջանաձև խմբվածությունը, խմբերգը կամ պարախմբային շարժումը երաժշտական-պլաստիկական արտահայտության նախնական ձևն են՝ հին հունական խմբապարային արվեստի (χορεία) նախատիպ տարբերակներից կամ զուգահեռներից մեկը, ինչպես նաև բանավոր արվեստի հանգույն, գուցե և առաջին ձևերից մեկը: Եթե հայ միջնադարյան բնագրերում պար բառը կոնտեքստային իամստներով երբեմն եզերվում է պարի մեր այսօրվա պատկերացմանը, ապա միայն ու միայն խմբապար, շուրջպար նշանակությամբ:

Նա նկատում է, որ շրջան և շուրջ նշանակություններին բառի գլխավոր նշանակություն ‹‹բոլորումն›› ավելացնելիս, Նոր Հայկազյան բառարանային այդ բացատրությունը համարժեքությամբ մերձենում է հին հունարեն χορός (խորոս) բառին: Բացատրությունը՝ «բազմութիւն բոլորեալ ի կաքաւել երգովք», որը նման է Պլատոնի χορεία (խորեիա) բացատրությանը χορεία όρχησίς τε χαί φδή τό ξύνολόν έστι, թարգմանությունը բառացիորեն նույն իմաստն ունի. «Եւ պար իսկ կաքաւումն և երգ է բոլորովին»: Նոր Հայկազյան բառարանի հեղինակները սրա հիման վրա են նույնացրել χορός-ը և պարը: Ի դեպ Պլատոնի երկերի նախորդ և ներկա ռուսերեն հրատարակություններում χορός-ին համապատասխանում է մեզ ծանոթ хоровод բառը: Այն χορεία (խորեիա)և χορφδία (խորօդիա) բառերի բառարանային համարժեքն է, բայց չի արտահայտում նրանց լրիվ իամստը: Ռուսական хоровод-ը և հին հունական χορός-ը տարբեր բաներ են: Հայերեն պարը, որպես ավելի հին բառ, ավելի մոտ է χορός-ին:

 «Ցցոց և պարուց» երգը միջնադարին է փոխանցվել որպես ժողովրդական ավանդությունները հիշելու կամ պահպանելու հիմնական ձևերից մեկը: Հայ հնագույն երգային-վիպական կոչվող բանահյուսությունը ներկայացնում է գեղարվեստական մտածողության մի որակ, որ առեղծվածային է շատ կողմերով և դժվար է տեղավորվում բանավոր արվեստի ավանդական պատկերացումների մեջ, դժվար է բացատրվում բանագիտության ավանդական հակացությունների օգնությամբ: Հայկական վաղ միջնադարի մեզ հայտնի բանահյուսական երևույթները ենթադրում են ավելին, քան ենթադրում են վեպ, զրույց առասպել, երգ և նման ժանրային անվանումները: Ուստի Պար և ցույց հասկացողությունների ստուգաբանական տարընթերցումներն այսքանով չեն ավարտվում:

Վաղ միջնադարյան բնագրերում, թարգմանական, թե ինքնուրույն, հունաբան, թե հայկաբան, պար բառը համապատասխանում է χορός և χορεία բառերին: Դրա առաջին օրինակը Աստվածաշնչի թարգմանությունն է, Հին և Նոր կտակարաններում պար բառի բոլոր վկայությունները, որոնք, հին հունարեն Աստվածաշնչի գրքի համապատասխան հատվածների հետ համամատելիս, նկատելի է դառնում, որ χορός և պար բառերը այստեղ համապատասխանում են եբրայերեն hĕbel և ասորերեն հablā բառերին: Սրանց նշանակությունն է շարան, խումբ, երամ, շարք: Վերջիններս փոխդասավորվում են հունարեն  χορός և χορεία բառերի շուրջը՝ շրջան, երամ, շարան, խումբ, ամբոխ, հույլ նշանակություններով: Վկայություններից հնագույնը Ագաթանգեղոսի վերը բերված հատվածն է «երգս առեալ բարբառեեցան կայթիւք վազելով, ցուց բարձեալ մարդկանն. կէսքն ի բերդամիջին, և կէսք զքաղաքամէջն լցրին խնճոյիւք. առ հասարակ համարէին հարսանեաց զպարս պարել և զկաքաւսն յորդորել» («շրջան (կամ խմբերգ) բոլորել և պարի հորդորել»): Պարը և կաքավը հոմանիշներ չեն և հատկանշում են նկարագրվող գործողության տարբեր բաղադրիչներ: Թատերական արտահայտության տարբեր ձևերի համադրվածության ակնարկը ակնհայտ է (ցուց, պար, կաքավ): Այստեղ պարը խմբականություն է նշանակում, կաքաւը՝ անհատական գործողություն:

Պար բառը իր նախնական իմաստով է կիրառված Փավստոս Բուզանդի հետևյալ հատվածում. «զմեռեալսն լային փողօվք և փանդռօք և վնօք զկոծսն պարուցն կաքաւելով, զտիգսն հարեալս զերեսս պատառեալս, արք և կանայք պղծութեամբ ճիվաղական պարուք դէմ ընդ դէմ հարկանելով, և կամ ծափս հարկանելով, զմեռեալսն յուղարկէին»: «Զկոծսն պարուցն կաքաւելով»՝ խմբական ողբեր պարելով: Կաքավել այստեղ նշանակում է իսկապես պարել, շարժումով արտահայտվել: Իսկ «պարուք դէմ ընդ դէմ հարկանելով»՝ «շարքերով դեմառդեմ պարելով»: Պարը և կաքավը իմաստային նույն հարաբերությամբ են կապված, ինչ «զկոծսն պարուցն կաքաւելով» դարձվածքում: Այլ օրինակներ. «զքաղցրունսն գործել պար մեղուացն անդուստ անաշխատաբեր ի բջիջսն», «իբրև զերկին յարդարեալ լուսաւորացն պարու»:

Պար բառը միջնադարյան բնագրերում գործածվում է ըստ Աստվածաշնչում և դավանաբանական գրականության մեջ տրված ընդհանուր նշանակության. «պար մարգարէից», «պար աստեղաց», «պար հրեշտակաց», «պար քահանայից» և այլն: Համանման օրինակներրից ոչ մեկում պարը կաքաւ և կայթ բառերի հոմանիշը չէ և գրեթե առանց բացառության փոխարինում է χορός և χορεία-ով կազմված բառերին: Եվ Պարի կամ պարերգակի բեմական-թատերական ֆունկցիան շատ ավելի հասկանալի կդառնա, եթե պարզենք նրա մյուս բաղադրատարրը, որ արտահայտված է ցուց բառով: Հայկազյան և Արմատական բառարանների բացատրությունները՝ հանդես, երգ ուրախութեան, ձայն նուագաց, ուրախութեան խաղ, կայթիւն և այլն, ընդհանուր են: Ցուցքը ներկայացված է պարից տարբեր և նրան փոխառնչված չէ: Ցուց բառը բնիկ հայերեն է. թարգմանական բնագրերում չի գործածված և հին հունարենում էլ չունի իր ստույգ համարժեքը: Բառը վկայված է նաև Հին կտակարանում, Նոր կտակարանում կա ցոյց բառը, բայց նրա իմաստը փոքր ինչ տարբեր է. «Զգոյշ լերուք ողորմութեան ձերում, մի առնել առաջի մարդկան, որպէս թէ ի ցոյց ինչ նոցա» (Մատթ.Զ,1): Իսկ Ցոյց նշանակում է երևումն, ցուցումն, նաև՝ նշան, փորձ, գաղափար, դրույթ, օրինակ և այլն: Բառի առաջին և գլխավոր նշանակությունը պետք է համարել δείχνυμι (ցուցադրել, հայտնաբերել) δεΐ ξιζ (ապացույց) բառերը:

Ցուցքի աշխարհիկ-կատակերգական բովանդակությունն ու թատերախաղային նկարագիրը առավել սրությամբ երևում է Նարեկացու բոլորին արդեն հայտնի տողերում. «Կաքաւս կայթից և ցոյցս վազից խաղալկացն դիւաց գարշելեաց ճարտար խաբողաց ծուլութեամբս իմով շնորհեցի»: Միջնադարյան թատերական զվարճալիքների ու թատրոնի գրեթե բոլոր գծերն այստեղ երևում են՝ սինկրետիզմը (կաքաւ, կայթ, ցուց, վազք, խաղալիկք) և կերպավորման կամ կերպարանափոխության մոմենտը («ճարտար խաբողաց»): Բայց ինչու՞ է Նարեկացին ասում ցոյցս, ոչ թե ցուցս: Հավանաբար այստեղ ևս գրիչներն են բառը փոխել, կամ տարբերություն չտեսնելով ժանրային անվանումի և քերականակա-տրամաբանական տերմինի միջև, կամ հարմար համարելով օգտվել գրքային բռապաշարից: Ցոյցը, որպես ավելի ընդհանրական իմաստ արտահայտող բառ, տեղադրվել է այստեղ: Ցուցքի, որպես թատրոնի կամ թատերախաղային երևույթի, հիշողությունը երկար է պահպանվել: Դրա վկայությունը դարձյալ բառն է, որ մնացել է հայերենի մի քանի բարբառներում: Աճառյանական բացատրմամբ ցուցքը  բարբառներում նշանակել է «հրեշային պատկեր, անկարգ տեսարան, այլանադակ դեմք», և դրանից են առաջացել ցուցանք (հրեշ, հրեշային երևույթ, հրաշք), ցուցադրանք (տգեղ, տձև և ապիկար մարդ), ցուցուլունք (ցուցադրություն) բառերը:

Ցուցքին համաբովանդակ կարելի է համարել միմ  (μίμος) բառը, որ ՛ ժանրի, և՛ կատարողի անունն է, և միմեսիս (μίμηοίς) բառը, որ նշանակում է ընդօրինակում, նմանողություն, վերարտադրություն: Վերջինս հին հայերենում բառարանային համարժեք չունի թերևս այն պատճառով, որ եղել է ցուցքը: Կառուցվածքի տեսակետից տարարժեք լինելը վկայում է ցուցքի որպես թատերական երևույթի ինքնուրույնությունը՝ նրա տարբերությունը միմ կոչված ժանրից, որը, ինչպես ընդունված է թատրոնի պատմության ուսումնասիրություններում, Հռոմից է անցել Ասորիք: Հյուբշմանը թատր բառը համարում է թէատրոնի ժողովրդական ձևը: Բայց, ինչպես երևում է, ավելի ավելի ժողովրդական է ցուցքը:

Թատր բառի առաջին վկայությունը, համաձայն մեզ հայտնի տվյալների, տալիս է Եվսեբիոս Կեսարացու «Քրոնիկոնը», իսկ թէատրոնը վկայված է Աստվածաշնչում (Բ Մակ., Դ, 9,12, Գործ., ԺԹ, 29, 31): Ագաթանգեղոսը, Փավստոսն ու Խորենացին այս բառերին չեն դիմում: Թրակացու հունաբան մեկնիչները թատրոնը կոչում են «զկատականաց նուագել խօսս», որը համապատասխանում է ցցասաց բառի բացատրությանը՝ «ասացեալ իբր զցուցս աշխարհական երգոց»: Այն ինչ հունաբան աղբյուրներում (սկսած հավանաբար VII դարից՝ Մայրագոմեցուց) վկայված է թատր անունով, ժողովուրդը կոչում է ցուցք: «Երգք ցցոց և պարուցի» մասին համանման պատկերացում է ունեցել Ֆլորիվալը, համեմատելով այն եվրոպական բալլադի հետ: Նույնիսկ կա տեսակետ, որը թատերական երգերի և «թատերական գուսանաց» գոյությունը ընդունելով հանդերձ գտնում է, որ երկուսն էլ բուն հայկական ու ազգային չէին. «Բուն բանագործական բանաստեղծությունը, ինչպես իրենց դրացի պարթևաց մեջ, ասանկ ալ հին հայոց մեջ հայրենական ու բնիկ չէր: Ստոյգ է հինգերորդ դարուն վերջի կիսույն մեջ թատերաց ու թատերական գուսանաց պատուերները հայտնի կցուցանեն թե նույները Հայաստան ալ ըլլան, բայց հարկավ կամ խաղացողները հոյն էին, և կամ 100 տարի մի վեր Յունաց ձեռքն եղած Հայաստանի արևմտյան մեջ տարածված էին»: Եվ Հայաստանն էլ ունեցել է իր գուսանները, քանի որ դրաման յուրաքանչյուր ժողովրդի կյանքի մեջ անհրաժեշտ տարր է:

Օգտագործված գրականություն

Աճառեան Հր., Հայերէն արմատական բառարան, Երեւան, 1926։

Աճառյան Հր., Հայերեն արմատական բառարան, Երեւան, 1931:

Գաթրճյան Հ., Պատմություն մատենագրության հայոց, 1851:

Գրիգորյան Գր., Հայ ժողովրդական վիպերգերը և պատմական երգային բանահյուսությունը, գ.1, Եր., 1972:

Գրիգորյան Գ., Հայ ժողովրդական բանահյուսություն, 2-րդ վերանայված հրատ., «Լույս» հրատ., Եր., 1980:

Հախվերդյան Լ., Թատերագիտական բառարան, Երևան, 1986։

Հովհաննիսյան Հ., Թատրոնը միջնադարյան Հայաստանում, Եր., 1978:

Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն, Երևան, 1997:

Նոր բառագիրք հայկազեան լեզուի, հատ.2:

Պալասանյան Ս. , Պատմութիւն հայոց գրականութեան, հ. Ա, Թիֆլիս, 1865:

 Օրդոյան Գ., Թատրոնը կիլիկյան Հայաստանում (XII-XIIIդդ), Եր., 1991:

Համահավաքող՝ ՍՈւՍԱՆՆԱ Բրիկյան

Խմբագրելի