Սեղմիր
ԱՆՄԵՂ ՄԵՂԱՎՈՐՆԵՐԸ

05. 03. 2023  00:56

Երեք Պրոտասով, երեքն էլ Տոլստոյի «Կենդանի դիակից», երեքն էլ միևնույն բեմադրության մեջ, որի բեմադրող ռեժիսյորը Արմեն Գուլակյանն է, բայց բոլորն էլ միմյանցից տարբեր: Ոչ միայն բեմական անհատականության խնդիր էր, այլև մոտեցման: Դերասաններից յուրաքանչյուրն իր ուրույն մոտեցումն էր հանդես բերել. ամեն մեկը յուրովի էր ընկալել կերպարը և տարբեր ձևով էլ պատկերել նրա ապրած ողբերգությունը։ Չնայած կատարման տարբերություններին՝ կային հիմնական կետեր, որոնք ընդհանուր և կողմնորոշող նշանակություն են ունեցել Պրոտասովի բոլոր դերակատարների համար: Մեր դերասանները, բոլորն էլ անխտիր, մերժել էին անցյալից որպես ժառանգություն մնացած այն լուսաբանությունը, թե Պրոտասովի կերպարի հիմքում ընկած է անհատի բարոյական ինքնակատարելագործման գաղափարը: Մերժել էին հնից եկող նաև այն ավանդական մոտեցումը, ըստ որի՝ Պրոտասովի ողբեր գությունը պատկերացվում էր որպես անհատի բարոյական անկում:

Երեք տարբեր աստիճաններ, որոնց մեջ ամենից հեռու կանգնած էին Վաղարշ Վաղարշյանի և Գուրգեն Ջանիբեկյանի Պրոտասովները: Այս երկուսը հակառակ ծայրերից էին մոտեցել կերպարին։

Կերպարը կառուցելու համար Ջանիբեկյանը հիմք էր ընդունել Պրոտասովի արտահայտած այն միտքը, թե իր առաջ երեք ճանապարհ կա - հաշտվել ապականության հետ, որ չի կարող, այսուհետև պայքարել ապականության դեմ, դարձյալ չի կարող. որովհետև դրա համար պետք է հերոս լինել: Ուրեմն մնում է թողնել, հեռանալ, խմել, - որ և անում էր ինքը։

Ջանիբեկյանի Պրոտասովը մի անկամ անհատականություն էր, հուսահատ տրամադրությամբ համակված, միշտ տխուր, միշտ ճնշված, դա պասսիվ ու հայեցողական անձնավորություն էր, դառնացած, զզված կյանքից։ Կյանքի պատահական դիպվածներն էին ղեկավարում նրան, որոշում նրա ընթացքը և ուղին։ Նա ուժ չէր գտնում իր մեջ շրջապատին հակադրվելու, նրա հետ բախվելու համար։ Նա փախչում էր հասարակությունից, առանձնացած էր, միշտ այնքան հուսաբեկ, որ մարդ տարակուսում էր, թե ինչու վերջ չի տալիս կյանքին։ Եվ երբ վերջում նա իսկապես անձնասպան է լինում՝ դա մի տեսակ ուշացած էր թվում, որովհետև մինչև այդ կետին հասնելը նա այնպիսի հոգեկան ամայության էր հանգել, որ արձակված գնդակն այժմ ուղղված էր նրա լոկ ֆիզիկական գոյության դեմ։

Վաղարշյանի Պրոտասովի կերպարի համար բնորոշ էր ոչ թե նրա դատապարտվածությունը, ոչ էլ հակասություններից ծվատվող հոգին, նրա երկվությունը, ուժն ու թուլությունը, այլ նրա՝ հասարակության հետ ունեցած բախումը, ընդվզումը անարդարության դեմ, պաշտոնական օրենքների դեմ, ստի ու կեղծիքի մերկացումըՎաղարշյանը գիտակցաբար նկատի չէր առել Պրոտասովի խոստովանությունը, թե ինքը հերոս չէ: Եթե Պրոտասովը մի ամբողջ հասարակության է հակադրվում, ուրեմն նրա մեջ, դերասանի պատկերացումով, և կամք կա, և վճռականություն: Սա էլ արվեստագետի համար կերպարի կառուցման հիմք էր ծառայել:

Վաղարշյանի Պրոտասովը ուժեղ անհատականություն էր: Նա չի փախել շրջապատից, այլ հեռացել էր կամովին: Նա չէր ցանկացել հաշտվել, դրա համար էլ հեռացել էր: Նա ոչ միայն գըժտըված էր հասարակության հետ, այլ պայքարի մեջ էր նրա դեմ: Նա ոչինչ ստիպված չէր անում, անում էր լոկ այն, ինչ որոշում էր, ինչ իր բանականությունն էր թելադրումՎաղարշյանի Պրոտասովը խոհական, դատող անհատ էր, իր ամուսնական փոխհարաբերությունները մանր ու չնչին էին թվում, նրա հայացքը կյանքի մեծ հարցերի կողմն էր ուղղված։ Վաղարշյանի Պրոտասովը բողոքի շնչով էր համակված։ Վաղարշյանը մռայլ երանգներից խուսափում, գիտակցաբար թույլ չէր տալիս Պրոտասովին հուսահատության մեջ ընկնել, նույնիսկ այն պահերին, երբ այդպես է պիեսում: Նա հերոսական շունչ էր հաղորդում կերպարին: Դրա համար էլ տարօրինակ էր թվում, երբ նա հյուրանոցում փորձում էր վերջ տալ կյանքին: Առավել ևս տարօրինակ, երբ դատարանի տեսարանում նա իսկապես անձնասպան էր լինում: Նման հուսահատ քայլ նախապատրաստված չէր դերասանի խաղի ամբողջ ընթացքով։

Թերևս Վաղարշյան-Պրոտասովի այդ քայլը պետք է բացատրել այնպես, թե նա դատարանում զգաց, որ ինքն այլևս չի կարող շարունակել պայքարը, և հավատարիմ իր հպարտ էությանը, չկամենալով անձնատուր լինել՝ վերջ տվեց կյանքին: Եվ դա էլ բողոք է, ընդվզման մի արտահայտություն։ Բայց այդպես կարելի կլիներ ընկալել, եթե Վաղարշյանը գեթ որևէ ակնարկ արած լիներ Պրոտասովի մեջ առաջացած փոփոխության մասին, մենք տեսնեինք, զգայինք կերպարի այդ անցումը և այն, թե ինչպես հանգեց նա այդ նոր, մինչև այժմ նրան խորթ ու անհասկանալի Պրոտասովի կերպարը բոլորովին այլ կերպ էր կատարում:

Հրաչյա Ներսիսյանը: Արտիստը պատկերում էր կերպարն իր ամբողջության մեջ, չզրկելով այն ահեղ պառակտումներից, որոնց ենթակա նրա հոգեկան աշխարհը ապրում էր մարդկային ցնցող ողբերգություն:

Ներսիսյանի Պրոտասովը ինչ-որ չափով պոլեմիկական իմաստ ունի: Լռելյայն նա վեճ էր մղում Պրոտասովի հերոսացման տենդենցի դեմ: Ներսիսյանի Պրոտասովը թողնում էր տունը, հեռանում Լիզայից ոչ թե նրա համար, որ նա լավ կին չէ, այլ որովհետև կաշկանդված է բարոյականության կեղծ ըմբռնումներով և իր փոխհարաբերությունների մեջ ամուսնու հետ՝ զրկված է բնական, առողջ, ազատ զգացումներով առաջնորդվելու պայմաններից:

Այս Պրոտասովը երես էր դարձրել հասարակությունից: Նա չէր կարող հաշտվել այդ հասարակության բարոյականության հետ, ինքը շատ էր մաքուր ու բարձր, որպեսզի կարողանար հաշտության եզրեր գտնել մի հասարակության հետ, որն ամբողջապես ստի ու կեղծիքի վրա է հիմնված։ Հեռանալով տնից, ընդհանրապես ազնվական-բուրժուական հասարակությունից, որի մի անբաժանելի մասն են նաև իր տունն ու տեղը՝ Պրոտասովը, ըստ Տոլստոյի պիեսի, վերադարձի մասին ոչ միայն չի մտածում, այլև ամեն մի հանդիպում այդ հասարակության որևէ ներկյացուցչի հետ՝ ապրում է ծանր ու տանջալի:

Վաղարշյան-Պրոտասովը երես էր դարձրել այդ հասարակությունից և այդ հասարակության հետ կապված յուրաքանչյուր հուշ անգամ նրա մեջ առաջ էր բերում զայրույթ: Նա չէր երազում այդ հասարակության հետ որևէ հանդիպում, և հանդիպման ամեն մի առիթ նրա մեջ առաջացնում էր ոչ այնքան մի նոր ու խորին հիասթափություն, որքան այդ հասարակության հետ կրկին բախվելու հնարավորություն, նրա հետ վեճի մտնելու, նրա երեսին ծանր մեղադրանքի և անարգանքի խոսքեր շպրտելու հնարավորություն:

Ներսիսյանի Պրոտասովն այդպիսին չէր. նա զզվել ու հիասթափվել էր այդ հասարակությունից և ամեն մի նոր հանդիպում նրա մեջ առաջացնում էր հոգեկան ալեկոծություն, խռովք, կար ծես նույնիսկ մի թաքնված երկյուղ, որ չլինի՞ թե հանկարծ, անկախ իր կամքից, վերադարձնեն տուն, այն տունը, որտեղից փախել է։ Նա փախել էր տնից՝ առանց ետ նայելու։ Եվ այժմ, երբ իր նախկին շրջապատի մարդկանց հանդիպում էր, չէր կամենում խուքի բռնվել նրանց հետ։ Ամեն մի նոր հանդիպում նրա հոգին տակնուվրա էր անում: Նա երես էր շուռ տալիս, չէր լսում նրանց, երբ խոսում էին, և նա միայն ֆիզիկապես էր նրանց կողքին, հոգով և մտքով հեռու էր, շատ էր հեռու այդ աշխարհից:

Ջանիբեկյանի Պրոտասովի հակառակ՝ նա սիրում էր կյանքը: Դա էր նրա դրաման։ Դրամա էր ապրում, որովհետև տանը, շրջապատի հասարակության մեջ չէր գտել իր որոնած սերը, սիրո ճշմարիտ զգացումը։ Նրա ճանաչած հասարակությունն իր օրենքներով՝ կաշկանդում էր մարդուն, կապում միտք ու սիրտը, դարձնում ստրուկ։

Նրա մեջ չկար Վաղարշյանի Պրոտասովի վճռականությունը. նա հերոս չէր, որ կարողանար պայքարել, մանավանդ որ ինքն էլ առանձնապես լավ չէր հասկանում, թե ինչ է կատարվում` իր շուրջը։ Դա հակասություններով լի մարդ էր, որ կորցրել է գլուխը կյանքի շավիղներում, մերթ հուսահատ, մերթ հույսերով լի, մերթ դառնացած, մերթ ճառագուն, մերթ ճնշված ու ընկճված, մերթ հպարտ ու արժանապատվությամբ լի:

Պանդոկի տեսարանը շատ բան էր բացատրում։ Պրոտասովը, ինչպես հայտնի է, մի սրտագին զրուցակցի հանդիպելով՝ բացում է սիրտը, պատմում իր գլխին եկածը: Վաղարշյան-Պրոտասովը, իր կյանքի դիպվածներն առիթ դարձնելով՝ պանդոկի տեսարանում դատում էր, խորհրդածություններ անում, փիլիսոփայում կյանքի մասին: Իսկ Ներսիսյան-Պրոտասովն ապրում ու տանջվում էր, մենք տեսնում էինք այն խորակսկիծ վիշտը, որ հափշտակել էր նրա էությունը, բզկտել հոգին:

Մեր առաջ կանգնած էր խորապես դժբախտ մի մարդ: Նույնը և այն տեսարանում, երբ Պրոտասովն ուզում էր անձնասպան լինել։ Երեք պրոտասովներն այստեղ տարբեր էին: Ջանիբեկյանի Պրոտասովին ղեկավարում էր անզորությունը։ Ավելի ճիշտ՝ հոգեկան վհատությունը։ Նրա Պրոտասովի համար վաղուց վճռված էր այն հարցը, որ անիմաստ է ապրել, բայց նա չէր գտնում իր մեջ այնքան ուժ, որ կարողանար վերջ տալ իր կյանքին: Բոլորովին ուրիշ էր Վաղարշյանը, նրա Պրոտասովն ատրճանակն իջեցնում էր, որովհետև իր մեջ ուժ էր գտնում չանելու այդ, որովհետև անմիտ էր համարում այդ քայլը, որովհետև իր մեջ դեռևս դիմադրելու կորով կար և իր հպարտ գլուխը նա դեռ չի իջեցնի ոչ ոքի առջև:

Տպավորությունն այնպես էր, որ Ջանիբեկյան-Պրոտասովը Մաշայի մեջ տեսնում է այն ուժը, որը թույլ չի տա իրեն՝ կրկնել քիչ առաջվա փորձը։ Այլ կերպ ասած՝ նրան ղեկավարում էր կյանքի արտաքին հանգամանքը, եկավ Մաշան՝ ուրեմն և անձնասպանության միտքը այլևս ետ է մղված, չգար նա՝ գուցե և երկրորդ փորձն աներ։ Մաշայի հայտնվելը - Վաղարշյանի մեջ վերածնում է հոգու այն անսահման հրճվանքը, որ միշտ առաջացել էր նրա մեջ այդ գնչուհու հետ հանդիպումը:

Ներսիսյանի համար Մաշան այդ պահին ոչ այնքան այն աղջիկն էր, որի հոգեկան մաքրությունը և անձնազոհ սերը հիացրել են նրան, կապել իրեն նրա հետ, որքան ինքը կյանքը, կյանքի շունչը: Ներսիսյան-Պրոտասովը փարվում էր նրան և երկար մնում այդպես, ինչպես ծարաված մարդն է նետվում դեպի աոաջին պատահած աղբյուրը ու երկար չի հագենում: Այդ նույն միտքը լենինգրադյան բեմադրության մեջ Սիմոնովն այլ կերպ էր արտահայտել, երբ նա ատրճանակն հեռացնում էր քունքից, նրան թվում էր, թե սենյակում օդ չկա, նա արձակում էր օձիքը, ապա արագ թափով նետվում դեպի լուսամուտը, նախ ետ էր քաշում վարագույրները, հետո բացում փեղկերը. դրսի քամին խուժում էր ներս, իսկ Սիմոնով-Պրոտասովը կանգնած էր լուսամուտի մոտ՝ կյանքին ընդառաջ։ Կյանքի սերը, կյանքի առողջ ձգտումը - ահա թե ինչն էր Ներսիսյանի և Սիմոնովի պրոտասովներին ետ պահում անձնասպան լինելուց:

Ներսիսյանի և Վաղարշյանի կատարումների տարբերությունը սահմանելու համար մի օրինակ էլ բերենք։ Վերցնենք հանգուցային մյուս հատվածը՝ դատաքննության տեսարանը։

Վաղարշյանի խաղի մեջ այս տեսարանն առանձնանում էր, կենտրոնական նշանակություն ստանում։ Մեղադրյալն այստեղ դառնում էր մեղադրող։ Պիեսում նյութ կար դրա համար, և դերասանն ու ռեժիսյորն օգտագործել էին այդ հնարավորությունը։ Բեմավիճակն այնպես էր և կառուցված, որ Պրոտասովի խոսքի ժամանակ քննիչը նստած է, Կարենինն ու Լիզան նույնպես: Կանգնած էր միայն Պրոտասովը։ Տպավորությունն այնպես էր, որ նա ամբիոն է ստացել և ասում էր իր մեղադրական ճառը՝ բողոքի շեշտերով լի:

Այս նույն միտքը կար նաև լենինգրադյան բեմադրության մեջ, սակայն այնտեղ մի փոքր այլ կերպ է արտահայտված: Ռեժիսյորն ու դերասանը տեսարանն այնպես էին միզանսցենավորել, որ Պրոտասովի մենախոսության ժամանակ Սիմոնովն իբր պատահմամբ գտնվում է քննիչի սեղանի մոտ, նրա տեղում: Ուրեմն և Վաղարշյանի, և Սիմոնովի կատարման գլխավոր իմաստն այստեղ այն էր, թե ինչպես դերերը փոխվեցին՝ մեղադրյալը դարձավ մեղադրող և քննիչը, Կարենինի ու Լիզայի հետ միասին, հայտնվեց մեղադրյալի աթոռին:

Ներսիսյան-Պրոտասովի մենախոսությունն այս տեսարանում չէր կրում մեղադրական ճառի բնույթ: Սակայն պիեսի տված այդ հնարավորությունը դերասանն օգտագործում էր այլ կերպ։ Նրա խոսքի մեջ և հեգնանք կար, և բողոքի շեշտ, և վրդովմունք, և վիրավորանք։ Այլևս ոչինչ չէր մնում այն անտարբերությունից, որով նա մտավ դատաքննության սենյակը։ Նա անտարբեր էր, որովհետև նրա համար արդեն միևնույն է, թե ինչ է լինելու իր հետ սրանից հետո: Բայց չկարողացավ անտարբեր մնալ այն վիրավորանքի հանդեպ, որ քննիչը հասցրեց իրեն՝ վերագրելով նրան այնպիսի կեղտ ու կասկածանք, որից զարհուրել կարելի է միայն նա չէր բարձրացնում ձայնը, բայց այնքան վրդովված էր, այնքան դառնություն ու վիրավորանք կար ձայնի մեջ, որ ճրախուքը հիշում էր որպես մարդկային արժանապատվության կրքոտ պաշտպանություն:

Պատկերից-պատկեր Ներսիսյան–Պրոտասովը խճճվում էր տանջալի հակասությունների մեջ: Զգում էինք, որ նա շնչահեղձ է լինում, որ նա այլևս ելք չունի, բացի իր վրա ձեռք բարձրացնելուց: Եվ ուրիշ կերպ էլ չէր կարող լինել, որովհետև նա չգնաց հերոսության ճանապարհով, այսինքն ապականության դեմ պայքարելու ուղին չբռնեց։ Նրան թվում էր, թե ինքը կարող է հեռու և առանձնացած ապրել շրջապատի ապականությունից, կեղտից, ստից, անբարոյականությունից: Սակայն կյանքը փշրեց այդ միամիտ ցնորքը։ Կղզիացած ապրել չես կարող, կամ հասարակության հետ պետք է լինես, կամ նրա դեմ։ Եվ Ներսիսյան-Պրոտասովն ընկնում էր, որովհետև ապականության դեմ գնալ չէր կարող, բայց և բարոյապես այնքան բարձր էր, որ դրա հետ հաշտվել նույնպես անկարող էր։ Նրա բարոյական մաքրությունը հենց այն էր, որ գերադասում է մեռնել, քան նահանջել, քան վերադառնալ նախկին կյանքը, այն շրջապատը, որից գլուխն առել-փախել էր ինքը։

Ողբերգական այս վախճանը, որ բնականորեն բխում էր Ներսիսյանի խաղի ընդհանուր տրամաբանությունից, որպես ցասում կամ բողոք չի ընկալվում, բայց մենք պարզ տեսնում էինք զոհին, մի մարդու, որին բուրժուական հասարակությունն իր օրենքներով, ոչ միայն երջանկությունից զրկեց, այլև հասցրեց անձնասպանության:

Վաղարշյանի խաղի դրականն այն էր, որ նա, ինչպես միշտ, այնպես էլ այս անգամ, փորձել էր վերաիմաստավորել կերպարի բեմական տրադիցիան: Արվեստագետին հետաքրքրել ու առաջին հերթին զբաղեցրել են կերպարի այն կողմերը, որոնք, նրա կարծիքով, Պրոտասովին կարող են կապել մեր ժամանակի հետ, հնչել և այսօր։ Սա, անշուշտ, նրա արվեստի դրականն էր: Սակայն նրա այս առողջ ձգտումը վտանգվում էր, երբ նա կերպարը միայն այս կողմից էր ընդգրկում, միայն այդ տեսակետից էր բեմական պատկերը՝ կառուցում, զրկելով այն երկվությունից, որ ասենք կար Պրոտասովի մեջ: Դա էլ կերպարը դարձնում էր միակողմանի, որ նշանակում է, թե դերասանը, ըստ էության, հեռանում է դրամատուրգի ստեղծած կերպարից, վերագրում նրան երբեմն շրջապատի, ընդհանրապես կյանքի երևույթների, ըմբըռնողության մի այնպիսի աստիճան, որ ավելի շուտ իրենն է, քան, ասենք, Տոլստոյի հերոսինը։

Ներսիսյանը կանգնած էր այն համոզման վրա, թե Պրոտասովի կերպարի համար հերոսացման հիմքեր չկան պիեսում, թե Պրոտասովի անհաշտությունը շրջապատի նկատմամբ բողոքի վերածելը նշանակում է ոչ միայն շեղվել Տոլստոյից, այլև հաշվի չառնել, թե կերպարը ի՞նչ մթնոլորտի ծնունդ է, մարդկային ինչպիսի՞ խառնվածք:

Ներսիսյանի խաղի մեջ բողոքը առանձնակի նշանակություն չէր ստանում։ Ավելին. նա նույնիսկ չուներ բողոքի հատուկ տեսարաններ, ինչպես Վաղարշյանը։ Նա ելել էր այն սկզբունքից, թե պիեսում ոչ այնքան Պրոտասովն է բողոքում, որքան բողոքը ծնվում է պիեսի ամբողջ մթնոլորտից, կյանքի այն պայմաններից, մարդկանց այն փոխհարաբերություններից, որոնց մեջ դրված է Պրոտասովը։ Մեր քննադատության մեջ միանգամայն ճիշտ է դիտվել, որ Ներսիսյանի խաղում բողոքի թեման անկախ գիծ չէր, այլ Պրոտասովի ողբերգության անմիջական ու անհրաժեշտ հետևվանքը, որ ծնվում է ծանր երկունքով և տառապանքով։

Ներսիսյանն իր խաղով չէր աշխատում եզրակացություն հուշել կերպարի մասին։ Նա տալիս էր կյանքի մի հուզումնալի պատկեր, բայց այնպիսի ցնցող ուժով, որ այդ եզրակացությունը ինքնաբերաբար ծնվում էր հանդիսականի մեջ:

Այն ամենը, ինչ ասվեց վերը, գրվել է տասը տարի առաջ, 1951-ին, այսինքն՝ «Կենդանի դիակի» բեմադրության առաջին ներկայացումների տպավորության ներքո: Մի տարի չանցած, 1952-ին, մի նոր Պրոտասով ունեցանք։ Դա Վահրամ Փափազյանն էր։ Ուշագրավ, հետաքրքրություն ներկայացնող երևույթ։ Եվ եթե այստեղ հիշենք Փափազյանին, ապա ոչ նրա համար, որ ասենք, թե նա ինչպես է ըմբռնում կերպարը։ Դա մի առանձին թեմա է, որին երևի կանդրադառնա մեր թատերագիտությունը:

Այսքանը միայն ասենք. Փափազյանը, որին Ներսիսյանը միշտ էլ համարել է իր վարպետը, մի քանի ներկայացում հետո խոստովանեց Հրաչյայի գերազանցությունը չորս արտիստների միջև առաջացած ակամա մրցության մեջ:

753 հոգի