14.11.2022  23:45

ԲԵՄԻ ԵՐԵՔ ՏԱՐՐԵՐԸ

Շանթի ազգանունն էր Նահաշպետյան, հոր անունով՝ Սեղբոսյան։ Ծնվել է 1869-ին, Պոլսում, նախնական կրթությունն ստսւցել է Սկյուտարի ճեմարանում, 1884—1891թթ. Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանում, 1892—1899թթ. սովորել է Լայպցիգի, Ենայի, Մյունխենի համալսարաններում, ստացել մանկավարժական ու հոգեբանական կրթություն։ Երկար տարիներ դասավանդել է Թիֆլիսի Գայանյան, Երևանի թեմական դպրոցներում։ Հանդիսացել է «Վերնատուն» գրական միավորման անդամ։ 1911-1919թթ. ապրել է Պոլսում և Եվրոպայում, 1919-ին վերադարձել է Անդրկովկաս և ակտիվ մասնակցություն ունեցել Հ.Հ. Դաշնակցություն կուսակցության աշխատանքներին, 1920-ին գլխավորել է Հայաստանի Հանրապետության պատվիրակությունը, որը բանակցում էր Խորհրդային Ռուսաստանի հետ։

Բացի հասարակական ու քաղաքական գործունեությունից, Շանթը զբաղվել է գրականությամբ։ Նրա ստեղծագործություններն աչքի են ընկնում խորը հոգեբանական մտածելակերպով, երազային սիրո գաղափարներով։ Շանթի վիպակները՝ «Մնաք բարովի իրիկուն», «Երազի օրեր», «Դուրսեցիները», «Վերժին», «Դարձը», «Դերասանուհին», դրամատիկական ստեղծագործությունները՝ «Եսի մարդը», «Ուրիշի համար», «Ճամբուն վրա», «Հին աստվածներ», «Կայսրը», «Շղթայվածը», «Ինկած բերդի իշխանուհին», «Օշին Պայլ», հայ գրականության մնայուն արժեքներից են։

Շանթը նաև նշանավոր թարգմանիչ էր։ Նրա թարգմանությունների շնորհիվ է, որ հայ ընթերցողը ծանոթացել է համաշխարհային գրականության այնպիսի գործերի, ինչպիսիք են Է. Վոյնիչի «Բոռը», Հ. Իբսենի «Ժողովրդի թշնամին», Մ. Լերմոնտովի «Մծիրին»։

Շանթը գրել է նաև հայոց լեզվի քերականության դասագիրք, բանահյուսական, գիտահոգեբանական, գրականագիտական բնույթի աշխատություններ։

Շանթի ստեղծագործություններում առանձնահատուկ տեղ են գրավում թատերագիտական ուսամնասիրությունները, որոնք, դժբախտաբար, առ այսօր անհայտ են հայ ընթերցողին, թատերական աշխարհին։

«Արվեստ» ամսագիրը սիրով հանձն առավ տպագրելու է Լ. Շանթի թատերագիտական ուսումնասիրությունները։

Հովհաննես Զատիկյան

Թատրոնը, թատերական ներկայացումը բարդ արուեստ մըն է, քանի մը արուեստներու միաձոյլ գործակցութիւնը։

Մէկ կողմ թողնենք առայժմ պարի, երգի ու նուագի մասնակցութիւնը, որ շատ յաճախ ու զանազան աստիճանով կուգայ, կը հիւսուի թատերական ներկայացման, եւ աչքի առաջ ունենանք միայն բուն ու զուտ ներկայացումը:

Ամէն թատերական ներկայացում կը գոյանայ երեք բաղադրիչ մասերու անքակտելի գործաքցութեամբ. բեմավարութիւն, դերակատարութիւն եւ բնագիր:

Միեւնոյն խաղը միեւնոյն դերասաններով կարելի է շատ մը տարբեր ձեւերով բեմադրել՝ նայելով թէ ընդհանուր ղեկավարը բնագրի ընդհանուր ոգին ինչպէս կ՚ըմբռնե, խաղին վայրը ինչպէս կը պատկերէ, խաղացողներուն դիրքերը ինչպէս կ՚որոշէ, ել ու մուտի եւ միւս գործողութիւններու պատկերացումը ինչպէս կը դասաւորէ, դերասաններուն ինչ ուղղութեամբ խօսիլ կուտայ եւ դերասաններու պատկերացումներէն ինչպէս ամբողջութիւն կը ձեւացնէ: Բեմի այդ ընդհանուր վարիչէն շատ խոր ու նուրբ ըմբռնում կը պահանջուի ե՛ւ բե­մի, ե՛ւ դերասանի, ե՛ւ հոգեբանութեան, ե՛ւ հանդիսականներու կազմի ու պահանջի մասին, ե՛ւ ընդհանրապէս թատերական երկի մը գեղարուեստական, հոգեբանական ու հասարակական կողմերու մասին: Կիրթ, բարձր հոգիի ու մտաւոր զարգացման տէր բեմավարի մը ձեռքին տակ՝ շատ երկրորդական արժէքի թատերախաղերն անգամ շատ միջակ դերասաններու աջակցութեամբ կրնան խոր ու գեղարուեստական տպաւորութիւն առաջացնել. եւ այդ տեսակի բեմավարի մը շունչին տակն է, որ իրապէս բարձր դերասանական տաղանդները կը բացուին ու կ՚ըմբռնուին իրենց ամբողջ ծաւալով ու արժէքովը։

Ահագին է բեմավարին դերը, որ ինքը ներ­կայացման միջոցին բնաւ չ՚երեւար բեմին վրայ. ներկայացումէն առաջ, եւ երբեմն ամիսներով ու տարիներով, կը խորհի, կը վերլուծէ, կը մշակէ, կը դասաւորէ  ու կ՚որոշէ եւ անվերջ փորձերու միջոցին կաթիլ-կաթիլ կը ստուգէ ու կը յղկէ. իսկ ներկայացման միջոցին ալ շարժապատերուն ետեւը ամբողջ խաղին թելերը կը շարժէ եւ ամէն մեծ ու փոքր իրերու, տեղերու, լոյսերու ու ձեւերու յարդարումովն ու դասաւորումովը գոյն, շեշտ, կեանք ու հրապոյր կուտայ խաղին ու ամբողջութեան :

Եթէ թոյլ է ու տկար բեմավարի երեւակայութիւնը, դատողութիւնը, ճաշակը կամ

վճռականութիւնը էւն՜ը անպայման ամբողջ խաղին վրայ կը դնէ ան իր այդ որոշ թերութեան որոշ կնիքը :

Իրմով կը կենդանանայ նաեւ դերասանական խումբը, իրմով կը կազմուի ամբողջական կենդանի համագործակցութիւնը, որ այդ բազմագոյն ու այլազան հոգիները, ձգտումները, նախանձներն ու փառասիրութիւնները կ՚օղակէ իրարու ներդաշնակօրէն ու կը մղէ նոյն նպատակին իրար լրացնող եւ իրար աւելի ցայտուն դարձնելով:

Եւ իրմով բոլորովին տարբեր լոյս ու իմաստ կը հագնի խաղը ինքը. տարբեր մտածում, տարբեր խորութիւն ու տարբեր փիլիսոփայութիւն կր ստանայ խաղը տարբեր բեմադրութեամբ: Եւ ան է վերջապէս խաղերը ընտրողը եւ հասարակական կարծիք ու ճաշակ մշակողը իր որոշ ուղղութեամբ։

Անոր ձեռքին տակը եւ անոր հրահանգներովը կ՚աշխատին խումբ մը արուեստաւոր ու արհեստաւոր մարդիկ բեմը կազմելու համար: Մեքենավարը, որ բեմը կը դարձնէ ու խաղին անհրաժեշտ մեքենաները կը կառավարէ. Նկարիչը, որ վարագոյրներն ու շարժապատերը կը նկարէ. բեմայարդարը, որ տեսարանէ տեսարան բեմի կահաւորումը կը հոգայ. լուսարարը, որ լոյսերուն խաղերը կը վարէ. հանդերձապետը եւ կահապետը, որոնք հարկ եղած հագուստներու ու կարասիներու մատակարարութիւնն ու պահեստը կը տնտեսեն:

Ասոնք բոլորը, որ խաղի տպաւորութիւնը կենդանացնելու եւ խաղի ոգին լրիւ արտայայտելու կը ձգտին, կ՚աշխատին իբրեւ գործիքները բեմավարի դիտաւորութիւններուն, իբրեւ անոր մտածումներուն մարմնացնողները: Բայց անոր ամենէն կարեւոր գործիքը, աջակիցը եւ մարմնաւորողը անտարակոյս դերասանն է, դերասանական խումբը, որ եւ կը կազմէ բեմադրութեան երկրորդ հիմնական տարրը։

Դերասանին կարեւորութիւնը ներկայացման համար շատ աւելի անմիջական է ու ակնյայտնի: Ան կ՚ազդէ խաղին վրայ ե՛ւ իր մարմնական կազմովը, ե՛ւ էր դէմքովը, ե՛ւ դիմախաղովը, ե՛ւ իր զգեստաւորման շնորհքովը, ե՛ւ իր յարդարանքովը , ե՛ւ իր ձայնին բնական հնչիւնով, ե՛ւ խօսուածքին շեշտովը, ե՛ւ արտասանութեամբը, ե՛ւ լեզուական նրբութեամբը, ե՛ւ իր ամէն մէկ շարժումին թեթեւութեամբը կամ կոշտութեամբը: Ան կ՝ազդէ վերջապէս իր խաղցած երկին եւ ընդհանրապէս բեմին ու գրականութեան հանդէպ իր ունեցած հասկացողութեամբը ու այդ հասկացողութէւնը արտայայտել կրցած չափովը։ Ուրիշ խօսքով՝ իր զգացական ու մտաւոր բոլոր կարողութիւններովը, իր ունեցած կրթութեամբը, իր ամբողջ հոգիովն ու մարմնովը, իր ամբողջ էութեամբը։

Ան է մեր աչքերուն առջեւը շարժուողը, գործողը, ըսողը, արտայայտողը, բեմավարի ու հեղինակի միակ տեսանելի արտայայտիչը, թարգմանը, մարմնաւորողը, ստեղծողը: Այն աստիճան մեծ է իր դերը եւ անմիջական, որ բեմն ու դերասանը մենք յաճախ իրարու կը շփոթենք. ներկայացում ու            դերակատարութիւն գաղափարները կը նոյնացնենք իրարու՝ հեղինակի դերի մասին աղօտ յիշողութիւն մը միայն պահելով, իսկ բեմավարի գոյութիւնն ու աշխատանքը բոլորովին մոռնալով կամ անգիտանալով։

Սկիզբը արդէն բեմի այդ երեք տարրերը ձուլուած են եղեր իրարու դերասանի անձին մէջ։ Երբ դեռ պատրաստ ու աչքի իյնող կարեւոր երկեր չկային, գլխաւոր դերասանը ինքն էր, որ խաղ մը կը կարկտէր կամ կը ըստեղծէր, ինքն ալ կը խաղար մէկ-երկու ըկերներու հետ եւ ինքն ալ կը վարէր ամբողջ խաղը։ Յունաստանի բեմական ամենափայլուն շրջանին ամենէն խոշոր բեմական երկեր ստեղծագործող դէմքերը՝ Էսխիլ, Սոֆոկլ, Եւրիպիտ ու Արիստոֆան՝ դերասան էին միեւնոյն ժամանակ եւ իրենց երկերը բեմադրող։ Նոյն է եւ Մոլիէր, նոյն է Շէքսպիր: Բայց ինչքան որ հին նշանաւոր երկերուն հեղինակները կը մեռնին կամ հրապարակէն կը քաշուին, անոնց երկերը կը մնան բնականաբար ուրիշ դերասաններու ձեռքը. եւ ինչքան որ այդ նշանաւոր երկերը շատնան, այնքան նոր դերասանները ձեռք կը քաշեն հեղինակութիւն ընելէ. որովհետեւ մրցիլ չեն կրնար այդ մեծ տաղանդներու ստեղծագործական թափին հետ. եւ հետզհետէ կը բաւականանան միայն ուրիշներու թատերախաղը բեմադրելով՝ անշուշտ ամէն անգամ յարմարցնելով իրենց հասկացողութեան, ճաշակին ու պահանջին: Այսինքն՝ հեղինակն ու իր երկը ամենէն առաջ            կը զատուին բեմի միւս երկու տարրերէն՝ բեմավարէն ու դերասանէն, որոնք շատ աւելի երկար ու շատ աւելի սերտ կապուած կը մնան իրարու։ Եւ նոյնիսկ հիմա այն բոլոր տեղերը, ուր դերասանական խումբերը քիչ են, թատրոնը պատահական կամ հազուագիւտ, ուր ներկայացումները չեն դարձած առօրեայ ու կանոնաւոր երեւոյթ, տնտեսական ու գործնական պայմանները կը հարկադրեն, որ գլխաւոր դերասանը ինքը ըլլայ նաեւ բեմավրը։ Այս վիճակի մէջ է դեռ ընդհանուր առումով հայ բեմը, մանաւանդ գաղութներու մէջ։

Բայց ինչ չափով որ թատրոնը կը դառնայ հանրային մնայուն ու տեւական հաստատութիւն մը, գրեթէ ամենօրեայ ներկայացումներով, որ նիւթի բազմակողմանիութիւն կը պահանջէ բարդ բեմադրութիւն եւ նուրբ մշակման հոգ ու խնամք, այդ չափով ալ անհրաժեշտ կը դառնայ նոր աշխատանքի բաժանում մը։ Դերասանը արդէն հազիւ կը հասնի իր դերերու ուսումնասիրութեանը եւ իր դերերը մարմնաւորելու ու խորացնելու աշխատանքներուն. հոդ անգամ կը սկսի մասնագիտականացում մը. կատարելագործուելու պահանջը կը պարտադրէ սահմանափակուիլ որոշ տեսակի դերերով, դերասաններ կան, որ միայն «Շէքսպիր կը խաղան». իսկ ըստ բնաւորութեան դերերու ստանձնած սահմանափակումը
արդէն դերասանի ներքին հոգեբանական էութենէն կուգայ: Եւ այս բնական զարգացման հետեւանքը կ՚ըլլայ այն, որ խաղերու ընտրանքը, տեղի պայմաններուն յարմարեցումը եւ բեմադրելու մանր ու խոշոր բոլոր հոգսերն ու մտածումները կը ծանրանան դերասան չեղող մարդու մը ուսերուն՝ բեմավարին, որը իր հոգիով դերասան մըն է, բեմ ելած ըլլայ թէ չըլլայ, եւ որ միեւնոյն ժամանակ հոգիով հեղինակ մըն է, միեւնոյն է բան մը գրած ըլլայ թէ չըլլայ. եւ ճիշդ ատոր համար ալ կը դառնայ
բնական միջնորդ կապ մը հեղինակին, դերասաններուն եւ հասարակութեան միջեւ. անտեսանելի ու անշօշափելի, բայց էական եւ ամենուր:

Այսպէսով հետզհետէ թատերական ներկայացումներու ընդանրացման եւ զարգացման զուգընթաց՝ բեմախաղի երեք բաղադրիչ տարրերը իրարմէ կը զատուին ու կը կենդրոնանան տարբեր անձերու ձեռքը, իբրեւ տարբեր մասնագիտութիւն, իբրեւ տարբեր արուեստներ, աշխատանքի աստիճանական բաժանման բնական ու յաւիտենական օրէնքովը։ Բայց ինչքան ալ ուրոյն ու անջատ դառնան ատոնք իրենց գործունէութեան բաժինով, նորէն միշտ սերտ կապուած կը մնան իրարու իրենց գործունէութեան էութեամբը. եւ բնականաբար մեծ չափերով կազդեն իրարու կազմին ու զարգացման վրայ:

Իրա՛ւ է, շատ մեծ է բեմավարին դերը. ան է խաղը ընտրողը, ըմբռնողը, ձեւողը, խուզողը ու ոտքի հանողը. անոր միտքն է , որ կ՝իշխէ ամբողջ ներկայացման ձեւին ու իմաստին վրայ։ Բայց բեմավարը ինքնին ոչինչ ընել չի կրնար. ինչքան մեծ ըլլան իր շնորհները հասկընալու եւ պատկերելու, այդ իր հասկացողութիւնը մարմնաւորելու համար ան կաշկանդւած է հեղինակի մը երկին վրայ, ինչքան ալ որ կրճատէ, սեղմէ, փոխէ ու տեղափոխէ. ան կաշկանդուած է իր դերասաններու կարողութեամբն ու բարի կամեցողութեամբը, ինչքան այ որ «սորվեցնէ», «հրահանգէ» եւ տասնեակներով փորձեր կատարել տայ։

Դերասանը իրաւ է, տէրն է ու իշխողը ներկայացման միջոցին. անոր շունչէն, անոր հնչիւնէն, անոր շարժումէն, անոր խօսքէն ու գործէն է կախուած ամբողջ ներկայ հանդիսատես բազմութիւնը. անոր շնորհքը, անոր կարողութիւնը, անոր հմայքն է, որ կը տեսնուի, կը զգացուի, կը գնահատուի, կը ծափահարուի. եւ առանց դերասանի բեմ ըլլալ չի կրնար: Բայց եւ այնպէս դերասանը չի կրնար ընել իր բոլոր ուզածը, իր բոլոր կրցածը. կաշկանդուած է իր խաղակիցներուն խաղովը, որոնք կրնան նպաստաւորել ու կրնան փճացնել իր ճէգերը. իսկ այդ խաղակիցները կը շարժին բեմավարին խորհրդովը. եւ ինքն ալ պարտական է շարժուելու անոր գծած ու թելադրած սահմաններուն մէջը. եւ վերջապէս դերասանը կաշկանդուած է նաեւ հեղինակէն պահանջներովը եւ մանաւանդ հեղինակին բնագրովը, որը կրնայ տեղ-տեղ բարեփոխել կամ աղճատել, բայց ուրկէ դուրս գալ չի կրնար. այսինչ հեղինակի, այսինչ երկի, այսինչ դէմքն է, որ կը ներկայացնէ. եւ ինչքան ալ բնական խելք, ճաշակ եւ տաղանդ ունենայ, միայն իր խաղովը չի կրնար սրբագրել հեղինակին բոլոր թերիները, քմայքները եւ այլաձեւ ըմբռնումները։

Հեղինակին «բնագիրը», իրա՛ւ է ,            այն հիմնական նիւթն է, որ պիտի հասկնան ու մարմին տան բեմավարն ու դերասանները, որուն եւ պէտք է ենթարկուին. բայց եւ այդ բնագիրը ինքը անխուսափելի կերպով         կ՝ենթարկուի ու կ՝այլագունի անոնց հպումէն։ Մէկ կողմ թողած կարմիր մատիտին ջնջած էջերը, տողերը եւ երբեմն հեղինակի սրտին չափազանց սիրելի ու կարեւոր բառերը, մէկ կողմ թողած հատուածներու ետ ու առաջ դասաւորումները, հիւսումները, տեղափոխումները, որոնք «անհրաժեշտ են բեմի յարմարութեան տեսակէտէն», հեղինակը առանց ատոնց ալ միշտ կաշկանդոււած է իր ուզածը, իր մտածածը, իր պատկերացուցածը բեմադրելու հնարաւորութեանը մէջ:

Բեմէն մեր տեսածը բեմավարի հասկցած եղանակն է, բեմավարի ուզած, հնարած կամ կրցած մարմնաւորումը եւ յարդարանքը իր լոյս ու մութերովը, իր ել ու մուտերովը, իր դիրքերովը, իր խումբերովը, անկէ ետքն ալ բեմին վրայ մեր տեսածը եւ մեր լսածը դերասանին հասկցած, ուզած կամ կրցած պատկերացումն է։ Հեղինակը, զուտ հեղինակը երբեք չկայ եւ չի կրնար ըլլալ բեմին վրայ. բեմին վրայ ամէն անգամ կայ միայն այսինչ խաղի այսինչ բացատրութիւնը, այսինչ ըմբռնումը, այսինչ ձեւի մարմնաւորումը։ Երեւակայելի ու աներեւակայելի, խելքի մօտիկ ու անհեթեթ, բնական ու արտառոց ամէն տեսակի անձնական կամ «տեսաբանական» գունաւորումով ու մեկնաբանութեամբ։

Միեւնոյն խաղը ամէն բեմավար տարբեր կը դնէ եւ ամէն դերասան տարբեր կը խաղայ։ Բեմին վրայ մենք ունինք միշտ այդ տարբերութիւններուն մէկ տարբերակը, որ միշտ տարբեր է հեղինակի տարբերակէն՝ բնագրէն։ Հեղինակը այսպիսով՝ բարեփոխուած թէ խեղաթիւրուած՝ շարունակ կաշկանդուած է բեմավարի ու դերասանի թեւերուն ու ձեւերուն մէջը: Եւ ոչ միայն ներկայացման ընթացքին է, որ ան կը զգայ այդ կաշկանդումը, այլ եւ որոշ աստիճանի նոյնիսկ ստեղծագործելու ժամանակ: Չէ՞ որ ան կը գրէ խաղացուելու համար, եւ գիտէ թէ ի՜նչ տեսակ-տեսակ ձեռքերէ ու հոգիներէ պիտի անցնի իր երկը եւ ի՜նչ տեսակի բեմական կարգ ու սարքի, յարդարանքի ու պայմաններու մէջ։ Այս ամէնը անիկա հարկադրուած է հաշուի առնելու առաջուընէ, հնար եղածին չափ յարմարուելու եւ հնար եղածին չափ իր սեփական տարբերակին դիմացկունութիւն մը ապահովելու ջանքերով։

ԼԵՎՈՆ Շանթ

շարունակելի

Նյուի աղբյուրը՝ «Արվեստ», N11-12, 1990 թ․